टिहरी धरण

१९९० मधील टिहरी धरण संघर्ष:

टिहरी धरण हा भारताच्या उत्तराखंड राज्यातील भागीरथी नदीवर बांधलेला एक मोठा जलविद्युत प्रकल्प आहे. १९९० च्या दशकात, या धरणाच्या बांधकामावरून तीव्र संघर्ष निर्माण झाला, ज्यामध्ये पर्यावरण कार्यकर्ते, स्थानिक रहिवासी आणि सामाजिक संघटनांनी मोठा सहभाग घेतला होता.

संघर्षाची प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे होती:

• पर्यावरणावर होणारे परिणाम: धरणामुळे मोठ्या प्रमाणावर जंगलतोड, जैविक विविधतेचे नुकसान आणि परिसंस्थेवर नकारात्मक परिणाम होण्याची भीती व्यक्त करण्यात आली होती.
• भूकंपप्रवण क्षेत्र: टिहरी हा भूकंपाचा धोका असलेल्या क्षेत्रात मोडतो. हिमालयीन पट्ट्यातील हा परिसर भूकंपासाठी अत्यंत संवेदनशील मानला जातो. अशा संवेदनशील ठिकाणी एवढ्या मोठ्या धरणाच्या बांधकामामुळे भविष्यात मोठे धोके निर्माण होऊ शकतात, अशी चिंता व्यक्त करण्यात आली.
• स्थानिकांचे विस्थापन: धरणाच्या जलाशयात अनेक गावे बुडणार होती, ज्यामुळे हजारो लोकांना त्यांच्या घरांतून आणि जमिनीतून विस्थापित व्हावे लागणार होते. त्यांच्या पुनर्वसनाची योग्य व्यवस्था केली जात नसल्याबद्दल तीव्र नाराजी होती.
• धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व: हा परिसर गंगा नदीच्या उगमाजवळ असल्याने त्याला धार्मिक महत्त्व आहे. धरणाच्या बांधकामामुळे या पवित्र स्थळाला धोका निर्माण होण्याची भीती होती.

सुंदरलाल बहुगुणा यांचे नेतृत्व:

प्रसिद्ध पर्यावरणवादी सुंदरलाल बहुगुणा यांनी या संघर्षाचे नेतृत्व केले. 'चिपको आंदोलना'साठी प्रसिद्ध असलेल्या बहुगुणा यांनी 'हिमालय वाचवा' (Save the Himalaya) या घोषणेखाली टिहरी धरणविरोधी आंदोलन तीव्र केले. त्यांनी अनेकदा उपोषणे केली, ज्यात १९९० च्या दशकात केलेली उपोषणे अत्यंत महत्त्वाची होती. त्यांनी सरकारला धरणाच्या धोक्यांबद्दल आणि पर्यावरणावर होणाऱ्या परिणामांबद्दल वारंवार सूचित केले.

या संघर्षामुळे धरणाच्या बांधकामाला अनेक वर्षे उशीर झाला आणि या प्रकल्पावर मोठ्या प्रमाणावर सार्वजनिक चर्चा आणि न्यायालयीन लढाया झाल्या. या आंदोलनामुळे भारतात मोठ्या जलप्रकल्पांचे पर्यावरणीय आणि सामाजिक परिणाम यावर नव्याने विचार करण्यास भाग पाडले.