कार्ल मार्क्स

कार्ल मार्क्स (५ मे १८१८ - १४ मार्च १८८३) हे एक जर्मन तत्त्वज्ञ, अर्थशास्त्रज्ञ, समाजशास्त्रज्ञ, इतिहासकार, पत्रकार आणि क्रांतिकारक समाजवादी होते. त्यांच्या विचारांनी आधुनिक समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र आणि राजकीय विचारांवर खूप मोठा प्रभाव टाकला आहे.

जीवन आणि शिक्षण:

• मार्क्स यांचा जन्म जर्मनीतील ट्रायव्हर (Trier) शहरात झाला.
• त्यांनी बोन विद्यापीठ आणि बर्लिन विद्यापीठात कायद्याचे आणि तत्त्वज्ञानाचे शिक्षण घेतले.
• त्यांच्यावर हेगेलियन तत्त्वज्ञानाचा मोठा प्रभाव होता, परंतु त्यांनी नंतर हेगेलच्या काही विचारांना आव्हान दिले.

महत्त्वाची ग्रंथसंपदा:

• दास कॅपिटल (Das Kapital): हा त्यांचा सर्वात महत्त्वाचा ग्रंथ मानला जातो, ज्यामध्ये त्यांनी भांडवलशाहीचे सखोल विश्लेषण केले आहे. याचे खंड १८६७, १८८५ आणि १८९४ मध्ये प्रकाशित झाले.
• कम्युनिस्ट मॅनिफेस्टो (The Communist Manifesto): फ्रेडरिक एंगेल्स यांच्यासोबत १८४८ मध्ये लिहिलेला हा ग्रंथ कामगार चळवळीसाठी एक प्रेरणादायी दस्तऐवज बनला.
• इतर कामे: 'द एट्टीन्थ ब्रुमेअर ऑफ लुई बोनापार्ट', 'इकोनॉमिक अँड फिलॉसॉफिकल मॅन्युस्क्रिप्ट्स ऑफ १८४४'.

प्रमुख विचार आणि सिद्धांत:

• ऐतिहासिक भौतिकवाद (Historical Materialism): मार्क्स यांच्या मते, समाजाचा विकास आर्थिक परिस्थिती आणि उत्पादन साधनांवर अवलंबून असतो. इतिहास म्हणजे वर्गसंघर्षाचा इतिहास आहे.
• वर्गसंघर्ष (Class Struggle): त्यांनी भांडवलशाही समाजात 'बुर्झ्वाझि' (भांडवलदार वर्ग) आणि 'प्रोलिटेरिएट' (कामगार वर्ग) यांच्यातील संघर्षावर भर दिला. त्यांच्या मते, हा संघर्ष अखेर क्रांतीकडे नेईल.
• अलिप्तता (Alienation): भांडवलशाही व्यवस्थेत कामगार त्यांच्या श्रमापासून, उत्पादनांपासून, त्यांच्या मानवी स्वभावापासून आणि सहकाऱ्यांपासून अलिप्त होतात, असे मार्क्स यांनी म्हटले.
• अतिरिक्त मूल्य (Surplus Value): भांडवलदार कामगारांच्या श्रमाचे पूर्ण मूल्य देत नाहीत, तर त्यांच्या कामातून 'अतिरिक्त मूल्य' काढून घेतात, ज्यामुळे भांडवलदारांची संपत्ती वाढते.
• साम्यवाद (Communism): मार्क्स यांनी भांडवलशाहीनंतर वर्गहीन आणि राज्यहीन समाज म्हणजेच साम्यवाद येईल, अशी भविष्यवाणी केली होती, जिथे उत्पादनाची साधने समाजाच्या मालकीची असतील.

प्रभाव:

कार्ल मार्क्स यांच्या विचारांनी १९ व्या आणि २० व्या शतकातील राजकीय, आर्थिक आणि सामाजिक विचारांवर प्रचंड प्रभाव पाडला. मार्क्सवाद हा समाजवाद आणि साम्यवादाच्या विविध विचारसरणींचा आधार बनला. जगातील अनेक क्रांती आणि राजकीय चळवळींना त्यांच्या विचारांनी प्रेरणा दिली.