कुटुंब संस्था

आदिम कुटुंब संस्था म्हणजे मानवी इतिहासातील कुटुंबाची सुरुवातीची किंवा प्राचीन स्वरूपे होत. ही कुटुंब रचना आजच्या आधुनिक कुटुंबापेक्षा खूप वेगळी होती. मानव जेव्हा आदिम अवस्थेत होता, शिकार करून, कंदमुळे गोळा करून आपले जीवन जगत होता, त्या काळात कुटुंबाची संकल्पना कशी होती, याचा अभ्यास आदिम कुटुंब संस्थेत केला जातो.

आदिम कुटुंब संस्थेची प्रमुख वैशिष्ट्ये:

• सामूहिक जीवन: आदिम मानवामध्ये व्यक्तिगत मालकीची संकल्पना विकसित झाली नव्हती. ते समूहाने राहत होते आणि संसाधनांची वाटणी करत होते. कुटुंबाचा आकार अनेकदा मोठा असे, ज्यात अनेक सदस्य एकत्र राहत असत.
• लैंगिक संबंधांमध्ये अनिश्चितता: सुरुवातीच्या टप्प्यात लैंगिक संबंधांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर सैलपणा किंवा अनिश्चितता (promiscuity) होती, असे काही समाजशास्त्रज्ञांचे मत आहे. कालांतराने समूहातील काही व्यक्तींमध्ये विशिष्ट बंध निर्माण होऊ लागले.
• नातेसंबंधांची अस्पष्टता: पितृत्वाची संकल्पना स्पष्ट नव्हती कारण लैंगिक संबंधांमध्ये अनिश्चितता होती. त्यामुळे मातृत्वाला अधिक महत्त्व दिले जात होते (matrilineal descent), कारण आई कोण आहे हे निश्चित होते.
• शिकार आणि अन्नसंकलनावर आधारित: कुटुंबाचे मुख्य कार्य अन्न मिळवणे आणि समूहाचे संरक्षण करणे हे होते. कुटुंबातील सदस्य एकत्र येऊन शिकार करत असत आणि कंदमुळे गोळा करत असत.
• सामाजिक नियम आणि कायदे नसणे: आदिम समाजात आजच्यासारखे लिखित कायदे किंवा कठोर सामाजिक नियम नव्हते. रूढी आणि परंपरेनुसार व्यवहार चालत असे.
• विवाहाचे प्रकार: समाजशास्त्रीय अभ्यासानुसार, आदिम कुटुंबाच्या उत्क्रांतीमध्ये अनेक टप्पे मानले जातात. यामध्ये समूहातील विवाह (group marriage), समूहातील बहिणींमध्ये विवाह, समूहातील बंधूंमध्ये विवाह, आणि नंतर जोडीदार विवाह (pairing family) असे विविध टप्पे येतात. यानंतर हळूहळू एकपत्नीत्वाची संकल्पना विकसित झाली.

थोडक्यात, आदिम कुटुंब संस्था ही मानवी समाजाच्या उत्क्रांतीतील एक महत्त्वाचा टप्पा होती, जिथे कुटुंबाची रचना अत्यंत साधी होती आणि सामूहिक जीवनाला महत्त्व होते. ही संकल्पना अनेकदा मानववंशशास्त्र आणि समाजशास्त्राच्या अभ्यासात पाहिली जाते, जी मानवी सामाजिक संरचनेच्या विकासावर प्रकाश टाकते.