ज्ञानरचनावाद

ज्ञानरचनावादी अध्ययन प्रक्रियेत शिक्षकाची भूमिका अत्यंत महत्त्वाची आणि पारंपारिक अध्यापन पद्धतींपेक्षा वेगळी असते. या दृष्टिकोनात, शिक्षक केवळ माहिती देणारा नसून, विद्यार्थ्यांना स्वतःचे ज्ञान निर्माण करण्यास मदत करणारा एक मार्गदर्शक, सुविधादाता आणि सहकारी असतो. ज्ञानरचनावादात विद्यार्थ्याला शिकण्याच्या प्रक्रियेच्या केंद्रस्थानी मानले जाते. शिक्षकाची भूमिका खालीलप्रमाणे स्पष्ट करता येते:

• सुविधादाता (Facilitator): शिक्षक विद्यार्थ्यांना शिकण्यासाठी योग्य आणि समृद्ध वातावरण तयार करतो. यामध्ये विविध अध्ययन सामग्री, संसाधने आणि अनुभवांची उपलब्धता करून देणे समाविष्ट आहे. ते विद्यार्थ्यांना सक्रियपणे सहभागी होण्यासाठी प्रोत्साहन देतात.
• मार्गदर्शक (Guide): शिक्षक विद्यार्थ्यांना योग्य दिशेने मार्गदर्शन करतात. ते थेट उत्तरे देण्याऐवजी, प्रश्न विचारून, समस्या मांडून किंवा योग्य संकेत देऊन विद्यार्थ्यांना स्वतःहून उत्तरे शोधण्यास प्रवृत्त करतात. ते विद्यार्थ्यांच्या विचारांना आणि कल्पनांना आकार देण्यास मदत करतात.
• अध्ययन अनुभवांचा रचनाकार (Designer of Learning Experiences): शिक्षक अशा अध्ययन कार्यांची आणि अनुभवांची योजना करतात जे विद्यार्थ्यांना सक्रियपणे विचार करण्यास, शोध घेण्यास, प्रयोग करण्यास आणि समस्या सोडवण्यास प्रोत्साहित करतात. हे अनुभव विद्यार्थ्यांच्या पूर्वज्ञानावर आधारित असतात आणि त्यांना नवीन संकल्पनांशी जोडले जातात.
• सहकारी (Collaborator): शिक्षक विद्यार्थ्यांना एकमेकांसोबत शिकण्यासाठी प्रोत्साहन देतात. गटकार्य, चर्चा आणि परस्पर संवाद यांसारख्या क्रियाकलापांना ते उत्तेजन देतात, ज्यामुळे विद्यार्थी सहकार्याने ज्ञान निर्माण करू शकतात. शिक्षक स्वतः देखील या शिकण्याच्या प्रक्रियेत एक सहकारी म्हणून सामील होतात.
• निरीक्षक आणि मूल्यमापनकर्ता (Observer and Assessor): शिक्षक विद्यार्थ्यांच्या शिकण्याच्या प्रक्रियेचे काळजीपूर्वक निरीक्षण करतात. ते विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे, त्यांच्या अडचणींचे आणि त्यांच्या समजून घेण्याच्या पद्धतींचे निरीक्षण करून त्या आधारावर त्यांना वैयक्तिक अभिप्राय (feedback) देतात. येथे मूल्यमापन केवळ अंतिम परिणामाचे नसते, तर संपूर्ण शिकण्याच्या प्रक्रियेचे असते.
• आव्हानात्मक भूमिका (Challenger): शिक्षक विद्यार्थ्यांना विचार करण्यास प्रवृत्त करतात आणि त्यांच्या कल्पनांना आव्हान देतात. ते विद्यार्थ्यांना गंभीरपणे विचार करण्यास, विविध दृष्टिकोन तपासण्यास आणि त्यांच्या समजाला अधिक सखोल करण्यास मदत करतात.
• प्रेरक (Motivator): शिक्षक विद्यार्थ्यांना शिकण्यासाठी आंतरिक प्रेरणा देतात. ते विद्यार्थ्यांच्या आवडीनिवडी, क्षमता आणि गरजा लक्षात घेऊन त्यांना शिकण्यासाठी उत्साह देतात. यश साजरे करणे आणि चुकांमधून शिकण्यास प्रोत्साहन देणे हे देखील या भूमिकेचा भाग आहे.
• संसाधन प्रदाता (Resource Provider): केवळ पाठ्यपुस्तकांवर अवलंबून न राहता, शिक्षक विविध प्रकारची संसाधने जसे की इंटरनेट, व्हिडिओ, प्रयोगशाळेतील उपकरणे, क्षेत्रभेट (field trips) आणि तज्ञांची मदत उपलब्ध करून देतात.
• अधिष्ठापन (Scaffolding): शिक्षक विद्यार्थ्यांना एखादी नवीन किंवा कठीण संकल्पना शिकण्यासाठी तात्पुरते साहाय्य देतात. जसे की, मोठ्या कामाचे लहान भागांमध्ये विभाजन करणे, सूचना देणे किंवा उदाहरणे देणे. विद्यार्थी जसजसे अधिक सक्षम होत जातात, तसतसे हे साहाय्य हळूहळू कमी केले जाते.

थोडक्यात, ज्ञानरचनावादी अध्ययन प्रक्रियेत शिक्षक हा ज्ञानाचा 'दाता' नसून, विद्यार्थ्याला स्वतःचे ज्ञान 'निर्माण' करण्यासाठी मदत करणारा एक 'सक्षमकर्ता' (enabler) असतो.