शैक्षणिक संकल्पना

शिक्षण क्षेत्रातील 'अभ्यासक्रम' (Curriculum) आणि 'पाठ्यक्रम' (Syllabus) या दोन्ही संकल्पना महत्त्वाच्या असल्या तरी त्यांच्यामध्ये काही मूलभूत फरक आहेत. खालीलप्रमाणे त्यांचे स्वरूप स्पष्ट केले आहे:

अभ्यासक्रम (Curriculum)

अभ्यासक्रम ही एक व्यापक आणि सर्वसमावेशक संकल्पना आहे. हे एखाद्या विशिष्ट शिक्षण टप्प्यात (उदा. प्राथमिक शिक्षण, माध्यमिक शिक्षण, पदवी शिक्षण) किंवा एखाद्या विशिष्ट अभ्यासक्रमात (उदा. बी.ए., बी.एससी.) विद्यार्थ्याला काय शिकवले जावे, हे ठरवणारी एक योजना किंवा आराखडा असतो. अभ्यासक्रमामध्ये केवळ शिकवल्या जाणाऱ्या विषयांचाच समावेश नसतो, तर त्याहून अधिक गोष्टींचा समावेश असतो.

• व्यापकता: हा शिक्षण प्रक्रियेचा एक मोठा आराखडा आहे, ज्यामध्ये शैक्षणिक उद्दिष्ट्ये, विषय, शिकवण्याच्या पद्धती, मूल्यांकन पद्धती, विद्यार्थ्यांचे अपेक्षित परिणाम, आणि एकूणच शिकण्याचा अनुभव यांचा समावेश असतो.
• उद्दिष्ट्ये: अभ्यासक्रम विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासावर भर देतो आणि त्यांच्यात विशिष्ट ज्ञान, कौशल्ये, दृष्टिकोन आणि मूल्ये विकसित करण्याचे मोठे उद्दिष्ट ठेवतो.
• निर्मिती: अभ्यासक्रम सहसा शिक्षण मंडळे, विद्यापीठे किंवा राष्ट्रीय शिक्षण संस्था (उदा. NCERT, राज्य शिक्षण मंडळे) यांच्याद्वारे तयार केला जातो.
• कालावधी: हा दीर्घकालीन असतो आणि अनेक वर्षांच्या शिक्षणाचा किंवा संपूर्ण पदवी अभ्यासक्रमाचा मार्गदर्शक असतो.
• उदाहरणे: राष्ट्रीय अभ्यासक्रम आराखडा (National Curriculum Framework), एखाद्या पदवी अभ्यासक्रमाचा (उदा. B.A. History) एकूण अभ्यासक्रम.

पाठ्यक्रम (Syllabus)

पाठ्यक्रम ही अभ्यासक्रमाचाच एक भाग आहे, पण ती अधिक विशिष्ट आणि तपशीलवार संकल्पना आहे. हा एखाद्या विशिष्ट विषय किंवा अभ्यासक्रमासाठी (course) तयार केलेला तपशीलवार आराखडा असतो.

• विशिष्टता: पाठ्यक्रम हा एखाद्या विशिष्ट विषय किंवा कोर्ससाठी असतो (उदा. इयत्ता १०वीचा विज्ञान विषय, बी.ए. मधील 'आधुनिक भारताचा इतिहास' हा पेपर).
• तपशील: यामध्ये त्या विशिष्ट विषयातील शिकवले जाणारे घटक, उपघटक, वाचन साहित्य, संदर्भ ग्रंथ, प्रात्यक्षिके, असाइनमेंट्स, परीक्षा पद्धती, गुणांची विभागणी आणि शिकवण्यासाठी लागणारा अंदाजित वेळ यांचा तपशीलवार उल्लेख असतो.
• उद्दिष्ट्ये: याचा उद्देश त्या विशिष्ट विषयाचे किंवा कोर्सचे उद्दिष्ट स्पष्ट करणे आणि विद्यार्थ्याने काय शिकावे हे दर्शवणे असते.
• निर्मिती: पाठ्यक्रम सहसा संबंधित विषय शिक्षक, विभाग किंवा विद्यापीठाच्या संबंधित समितीद्वारे अभ्यासक्रमाच्या मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार तयार केला जातो.
• कालावधी: हा अल्पकालीन असतो, म्हणजे एका सत्रासाठी (semester) किंवा एका वर्षासाठी असू शकतो.
• उदाहरणे: एखाद्या विशिष्ट वर्गाच्या विज्ञान विषयाचा वार्षिक पाठ्यक्रम, विद्यापीठातील 'अर्थशास्त्र' या विषयाचा सेमिस्टरसाठीचा पाठ्यक्रम.

मुख्य फरक थोडक्यात:

• व्याप्ती: अभ्यासक्रम हा व्यापक असतो, तर पाठ्यक्रम हा विशिष्ट विषयापुरता मर्यादित असतो.
• उद्देश: अभ्यासक्रम शिक्षणाची एकूण दिशा ठरवतो, तर पाठ्यक्रम एका विशिष्ट विषयाचे तपशीलवार ज्ञान देतो.
• निर्माता: अभ्यासक्रम शिक्षण मंडळे/विद्यापीठे बनवतात, तर पाठ्यक्रम विषय शिक्षक/विभाग बनवतात.
• स्वरूप: अभ्यासक्रम म्हणजे एक 'एकूण आराखडा', तर पाठ्यक्रम म्हणजे त्या आराखड्यातील 'एका भागाचा तपशील'.

सोप्या भाषेत सांगायचे झाल्यास, अभ्यासक्रम म्हणजे एखाद्या इमारतीचा (शिक्षणाचा) संपूर्ण 'मास्टर प्लॅन' (master plan), तर पाठ्यक्रम म्हणजे त्या इमारतीच्या एका विशिष्ट खोलीचे 'ब्ल्यूप्रिंट' (blueprint) होय.