समाजीकरण

सामाजिकरण म्हणजे व्यक्तीने समाजाचे नियम, मूल्ये, आदर्श आणि वर्तन पद्धती आत्मसात करण्याची प्रक्रिया. या प्रक्रियेत अनेक साधने (एजंट) महत्त्वाची भूमिका बजावतात. सामाजिकरणाची प्रमुख साधने खालीलप्रमाणे आहेत:

• कुटुंब (Family):

  कुटुंब हे सामाजिकरणाचे पहिले आणि सर्वात महत्त्वाचे साधन आहे. येथेच मुलांना भाषा, मूलभूत मूल्ये, नैतिक शिकवण, आदर आणि प्राथमिक सामाजिक कौशल्ये शिकवली जातात. मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा पाया कुटुंबातच घातला जातो.

• शाळा (School):

  शाळा औपचारिक सामाजिकरणाचे केंद्र आहे. येथे मुलांना ज्ञानासोबतच शिस्त, सहकार्य, स्पर्धा, नियम पाळणे, अधिकार आणि जबाबदाऱ्यांची जाणीव शिकवली जाते. समाजात कसे वागावे याचे औपचारिक शिक्षण मिळते.

• समवयस्क गट (Peer Groups):

  समवयस्क गट म्हणजे समान वयाचे आणि समान आवडीचे मित्र-मैत्रिणी. या गटांमध्ये मुले एकमेकांकडून सामाजिक कौशल्ये, सामायिक मूल्ये, गट कार्य, नेतृत्वगुण आणि समजुती शिकतात. ते अनेकदा पालकांच्या प्रभावापलीकडील नवीन विचार आणि कल्पना स्वीकारतात.

• माध्यमे (Mass Media):

  दूरदर्शन, इंटरनेट, सामाजिक माध्यमे, चित्रपट आणि वर्तमानपत्रे ही आधुनिक काळातील महत्त्वाची सामाजिकरणाची साधने आहेत. ही माध्यमे माहिती, विचार, संस्कृती आणि जीवनशैलीचा प्रसार करून लोकांच्या मतांवर आणि वर्तनावर प्रभाव टाकतात.

• धर्म (Religion):

  धर्म नैतिक मूल्ये, आचारसंहिता, जीवन जगण्याची पद्धत आणि सामुदायिक भावना शिकवून सामाजिकरणात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतो. धार्मिक विधी आणि शिकवणुकीतून व्यक्तींना विशिष्ट सामाजिक आणि नैतिक दृष्टिकोन मिळतो.

• कार्यस्थळ (Workplace):

  प्रौढ व्यक्तींसाठी कार्यस्थळ हे सामाजिकरणाचे एक महत्त्वाचे साधन आहे. येथे लोकांना व्यावसायिक कौशल्ये, सांघिक कार्य, जबाबदारी, शिस्त आणि संस्थेचे नियम व संस्कृती शिकायला मिळते.

• राज्य / सरकार (State / Government):

  सरकार कायदे, धोरणे, शिक्षण प्रणाली आणि सार्वजनिक सेवांद्वारे व्यक्तींच्या वर्तनावर आणि सामाजिक मूल्यांवर अप्रत्यक्षपणे प्रभाव टाकते, ज्यामुळे सामाजिकरणाची प्रक्रिया घडते.

সামাজिकीकरणाचे महत्त्वाचे माध्यम खालीलप्रमाणे:

• कुटुंब (Family): कुटुंब हे समाजातील व्यक्तींसाठी पहिले आणि महत्त्वाचे सामाजिक माध्यम आहे. कुटुंबातून व्यक्ती समाजाच्या चालीरीती, संस्कृती आणि मूल्यांची शिकवण घेतात.
• मित्र आणि सहकारी (Friends and Colleagues): मित्र आणि सहकारी यांच्यासोबतच्या आंतरक्रियेतून सामाजिक कौशल्ये आणि समजूतदारपणा वाढतो.
• शिक्षण संस्था (Educational Institutions): शाळा आणि महाविद्यालये विद्यार्थ्यांना ज्ञान देतात आणि सामाजिक नियम व नैतिक मूल्ये शिकवतात.
• धर्म (Religion): धार्मिक संस्था लोकांमध्ये नैतिकता, सामाजिक जबाबदारी आणि सामुदायिक भावना वाढवतात.
• जनसंपर्क माध्यमे (Mass Media): दूरदर्शन, इंटरनेट, वर्तमानपत्रे आणि सोशल मीडियाच्या माध्यमातून लोकांना जगाची माहिती मिळते आणि सामाजिक विचारसरणीवर प्रभाव पडतो.
• कार्यस्थळ (Workplace): कार्यस्थळावर व्यक्ती व्यावसायिक कौशल्ये शिकतात आणि सहकाऱ्यांसोबत सामाजिक संबंध प्रस्थापित करतात.