भाषा कौशल्ये

संभाषण कौशल्यात भाषेचे महत्त्व:

भाषा भावनाविकासाला साहाय्य करणारी आहे. बुद्धीबरोबर भावनेचा विकास होगे, व्यक्तिविकासाच्या दृष्टीने आवश्यक आहे. अंतःकरण संवेदनक्षम असणे, त्यांच्या सत्प्रवृत्त भावनांशी समरस होता येणे, हीच सुसंस्कृतता आणि रसिकता है भाषेमुळे सहजशक्य आहे. त्यातूनच व्यक्तिमत्त्वविकास घडून येतो..

भाषा ही प्रामुख्याने सामाजिक विनिमयासाठी आहे. त्या विनिमयाला आरंभ आत्मनिवेदनापासून होतो. स्वतःच्या गरजा, विचार व भावना दुसऱ्याला कळवून त्याचे लक्ष स्वतःकडे वेधून घ्यावयाचे, त्याला आपल्या गरजा तृप्त करण्यासाठी प्रवृत्त वयाचे, हा भाषेचा प्रमुख उद्देश आहे; तर दुसऱ्या बाजूने इतरांचे मनोगत जाणून घेऊन त्यानुसार आपल्या विचार वर्तनांत बदल करावयाचा, हे ही भाषेचेच कार्य आहे. अशा तऱ्हेने भाषा, व्यक्तीचा समाजाशी संबंध प्रस्थापित करते. व्यक्तीला विचार करण्यास माध्यम म्हणून उपयोगी पडणे हे भाषेचे दुसरे कार्य आहे. मानवांना होणारे ज्ञान, त्यांच्या इच्छा-आकांक्षा व संकल्प भाषाच प्रकट करते. व्यावहारिक जीवनाच्या पातळीवर दैनंदिन जीवनाच्या गरजा पार पाडण्यासाठी भाषेचा उपयोग प्रामुख्याने होतो.

हा उपयोग साधावयाचा म्हणजे चांगले बोलता येणे, दुसऱ्याचे बोलणे समजणे, दुसन्याला एखादा विचार स्पष्ट सांगून कार्यप्रवृत्त करणे, दुसऱ्यांनी तोंडी अथवा लेखी सांगितलेला विचार नीट समजणे, या महत्त्वाच्या गरजा भागविण्याचे सामर्थ्य भाषेमध्ये असते व त्यामधूनच व्यक्तिमत्त्वाचा विकास होऊ शकतो.

वैयक्तिक व सामाजिक व्यवहार पार पाडण्यासाठी भाषा हे एक प्रभावी साधन आहे. ते साधन हाताळता येण्यासाठी भाषेची प्राथमिक कौशल्ये आत्मसात करावी लागतात. ती कौशल्ये आत्मसात करता करताच व आत्मसात झाल्यावर व्यक्तीचा सामुदायिक व सांस्कृतिक जीवनाच्या अंगाने विकास होतो. या बाबतीत पुरेसे सामर्थ्य व कौशल्य आल्याशिवाय वाङ्मयीन वा साहित्यिक दृष्टीने भाषेचा अभ्यास व उपयोग करता येणे कठीण आहे.

व्यक्तिमत्त्व विकास आणि भाषिक कौशल्ये / ७भाषा हे कौटुंबिक व सामाजिक व्यवहाराचे साधन आहे. ते यशस्वी व परिणामकारक रीतीने हाताळता येण्यासाठी एक साधनीभूत विषय म्हणून श्रवण, वाचन, संभाषण, भाषण, लेखन ही कौशल्ये विकसित व्हायला हवीत. त्यातूनच विद्याथ्र्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाची जडण-घडण होऊन त्यांचा विकास होऊ शकतो.

४. भाषिक कौशल्ये आणि व्यक्तिमत्त्वविकास

श्रवण, वाचन, संभाषण, लेखन आणि भाषण ही भाषेची प्राथमिक कौशल्ये म्हणून ओळखली जातात. ह्या कौशल्यांचा विकास आणि व्यक्तिमत्त्वाचा विकास यांचा परस्पर संबंध आहे. ह्या कौशल्यांच्या विकासाने व्यक्तिमत्त्वाची जडण-घडण होण्यास मदत होते. भाषेच्या विकासासाठी या प्राथमिक कौशल्यांचा विकास होणे आणि तिचे उपयोजन होणे गरजेचे असते. शालेय, महाविद्यालयीन जीवनातच या भाषिक कौशल्यांच्या वापराने विद्यार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्वविकासाला मदत होऊ शकते.

अ. श्रवणकौशल्य

श्रवण हे भाषिक कौशल्यांमधील पायाभूत कौशल्य आहे. अर्थात, पायाभूत कौशल्य जेवढे अधिक चांगले तेवढी त्यावर आधारलेली इतर कौशल्ये प्रभावी ठरतील. बोलता न येणारे लहान मूल श्रवणातूनच भाषेतील शब्द, शब्दसमूह, वाक्याची रचना ओळखते व नंतर आत्मसात करून वापरू लागते. हा अनुभव भाषाविकासातील श्रवण कौशल्याचे महत्त्व स्पष्ट करतो.

प्रभावी श्रवणकौशल्य स्वतःकडे असणे म्हणजेच समाजात बावरताना लागणाऱ्या विचारांच्या आदान-प्रदानाचे एक महत्त्वाचे साधन स्वतःकडे असणे. श्रवणकौशल्यात आकलन व अर्थीकरण या दोन्ही क्रियांना स्थान दिले आहे. म्हणजेच श्रवण ही निष्क्रियपणे घडणारी क्रिया नसून ती आपल्या सक्रिय सहभागाने घडणारी क्रिया आहे, हे लक्षात घेतले पाहिजे.

बहिरेपण नसलेल्या व्यक्तीपैकी प्रत्येकजण श्रवण करू शकतो; असे असले तरी फारच थोड्या व्यक्तींकडून दर्जेदार श्रवण घडते. संशोधनाने असे सिद्ध झालेले आहे की, बऱ्याच व्यक्तींमध्ये श्रवणक्षमता अल्प प्रमाणात व निकृष्ट प्रतीची असते; यातून एक गोष्ट लक्षात येते की, श्रवणक्षमता निसर्गदत्त नाही. आपल्याला ऐकू येते म्हणजेच श्रवणही करता येते असे नाही. श्रवणकौशल्ये शिकलो तर मात्र आपण फलदायी श्रवण निश्चितच करू शकू.

वरील विवेचनावरून हे लक्षात येईल की, ऐकण्याच्या क्रियेपेक्षा श्रवण ही क्रिया गुंतागुंतीची व वरच्या दर्जाच्या मानसिक प्रक्रियांची गरज असलेली क्रिया

८ / व्यावहारिक, उपयोजित मराठी व प्रसारमाध्यमांची कार्यशैली

राज्याचे भाषिक कौशल्य म्हणजे एखाद्या व्यक्तीची भाषा वापरण्याची क्षमता. ह्यामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश होतो:

• ऐकणे (Listening): बोललेले शब्द, वाक्ये आणि संवाद समजून घेणे.
• बोलणे (Speaking): विचार व्यक्त करणे, संवाद साधणे आणि माहिती देणे.
• वाचणे (Reading): लिखित मजकूर समजून घेणे आणि त्याचा अर्थ लावणे.
• लिहिणे (Writing): विचार, कल्पना आणि माहिती लेखी स्वरूपात व्यक्त करणे.

हे चार घटक भाषिक कौशल्याचे महत्त्वपूर्ण भाग आहेत आणि ते एकमेकांशी संबंधित आहेत.

श्रवण कौशल्य सुधारण्यासाठी काही उपाय खालीलप्रमाणे आहेत:

1. सक्रिय श्रवण (Active Listening): बोलणाऱ्या व्यक्तीकडे लक्षपूर्वक ऐका. त्यांचे हावभाव, देहबोली आणि बोलण्याची पद्धत यावर लक्ष केंद्रित करा.
   • समोरच्या व्यक्तीला प्रश्न विचारा.
   • त्यांच्या बोलण्यावर प्रतिक्रिया द्या.
   • 'अच्छा', 'हो', 'मला समजले' असे बोलून त्यांना प्रोत्साहन द्या.
2. लक्ष विचलित टाळा: ऐकताना इतर गोष्टींकडे लक्ष देऊ नका. मोबाईल, टीव्ही किंवा इतर distracting गोष्टींपासून दूर राहा.
3. नोट्स घ्या: महत्त्वाचे मुद्दे आणि माहिती लिहून घ्या.
4. सराव करा: विविध लोकांशी बोला आणि त्यांना ऐकण्याचा सराव करा.
5. भाषा शिका: नवीन भाषा शिकल्याने तुमचे भाषेवरील कौशल्य सुधारते आणि श्रवण कौशल्य वाढते.
6. ध्यान करा: नियमित ध्यानाने (Meditation) चित्त शांत राहते आणि लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता वाढते, ज्यामुळे श्रवण कौशल्य सुधारते.
7. चांगले श्रोते बना: इतरांना बोलण्याची संधी द्या आणि त्यांना आदराने ऐका.
8. पुस्तके आणि पॉडकास्ट ऐका: नवनवीन पुस्तके व माहितीपूर्ण पॉडकास्ट ऐका.

भाषिक कौशल्ये म्हणजे भाषा वापरण्याची क्षमता.communication (communication) प्रभावीपणे करण्यासाठी भाषेच्या विविध पैलूंचा वापर करणे होय.

मुख्य भाषिक कौशल्ये खालीलप्रमाणे:

• श्रवण (Listening): बोललेले किंवा सांगितलेले लक्षपूर्वक ऐकण्याची क्षमता.
• भाषण (Speaking): आपले विचार आणि कल्पना स्पष्टपणे व्यक्त करण्याची क्षमता.
• वाचन (Reading): लिखलेले आकलन करण्याची क्षमता.
• लेखन (Writing): आपले विचार आणि कल्पना प्रभावीपणे लेख स्वरूपात मांडण्याची क्षमता.

या कौशल्यांच्या आधारावर व्यक्ती संवाद साधण्यास, ज्ञान प्राप्त करण्यास आणि माहितीprocessed (processed) करण्यास सक्षम होते.

संदर्भ:

• The Four Basic Language Skills English Language Essay

भाषिक कौशल्ये:

श्रवण कौशल्याचे महत्त्व:

भाषिक कौशल्ये म्हणजे भाषा वापरण्याची क्षमता. हे कौशल्ये आपल्याला इतरांशी संवाद साधण्यास, माहिती मिळवण्यास आणि आपले विचार व्यक्त करण्यास मदत करतात.

भाषिक कौशल्यांची उदाहरणे:

• ऐकणे (Listening): संभाषण, व्याख्याने, किंवा इतर तोंडी संवाद लक्षपूर्वक ऐकून समजून घेणे.
• बोलणे (Speaking): आपले विचार, भावना आणि कल्पना स्पष्टपणे आणि प्रभावीपणे व्यक्त करणे.
• वाचणे (Reading): लिखित मजकूर वाचून त्याचा अर्थ लावणे आणि आकलन करणे.
• लिहिणे (Writing): आपले विचार, कल्पना आणि माहिती लेखी स्वरूपात व्यक्त करणे.

उदाहरण स्पष्टीकरण:

समजा, तुम्ही एका मराठी चित्रपटाच्या प्रदर्शनासाठी गेला आहात.

• ऐकणे: तुम्ही कलाकारांचे संवाद आणि पार्श्वसंगीत लक्षपूर्वक ऐकता.
• बोलणे: चित्रपट पाहिल्यानंतर तुम्ही आपल्या मित्रांशी चित्रपटाबद्दल चर्चा करता आणि आपले मत व्यक्त करता.
• वाचणे: तुम्ही चित्रपटाच्या समीक्षण वाचता आणि चित्रपटाबद्दल अधिक माहिती मिळवता.
• लिहिणे: तुम्ही चित्रपटाबद्दल सोशल मीडियावर पोस्ट लिहिता किंवा आपली प्रतिक्रिया व्यक्त करता.

या उदाहरणावरून हे स्पष्ट होते की भाषिक कौशल्ये आपल्या दैनंदिन जीवनात किती आवश्यक आहेत.