प्रयोग
प्रयोगकर्ता म्हणजे तो व्यक्ती किंवा समूह जो एखादा प्रयोग (Experiment) करतो.
सोप्या भाषेत: प्रयोगकर्ता म्हणजे प्रयोग करणारा!
वैज्ञानिक संशोधनामध्ये, प्रयोगकर्ता विशिष्ट उद्दिष्टांसाठी योजनाबद्ध पद्धतीने प्रयोग आयोजित करतो आणि त्यातून निष्कर्ष काढतो.
कृती: एका काचेचा पेला घ्या. त्यात बर्फाचे काही तुकडे टाका.
निरीक्षण: थोड्या वेळाने पेलाच्या बाहेरील पृष्ठभागावर पाण्याचे थेंब जमा झालेले दिसतील.
स्पष्टीकरण:
- हवेत नेहमी काही प्रमाणात पाणी वायुरूपात असते. यालाच आपण आर्द्रता म्हणतो.
- बर्फामुळे पेला थंड होतो आणि त्या थंडीमुळे पेलाच्या आसपासची हवा थंड होते.
- हवा थंड झाल्यामुळे हवेतील पाण्याची वाफ घनरूप होते आणि त्याचे रूपांतर लहान थेंबांमध्ये होते. हे थेंब पेलाच्या बाहेरील पृष्ठभागावर जमा होतात.
यावरून हे सिद्ध होते की हवेत पाणी वायुरूपात असते.
प्रयोगपद्धतीचे सुरुवातीचे पाच टप्पे खालीलप्रमाणे:
-
समस्या निवडणे (Selecting a Problem):
पहिला टप्पा म्हणजे संशोधनासाठी एक विशिष्ट समस्या निवडणे. ही समस्या स्पष्ट आणि निश्चित असावी.
-
समस्या व्याख्या (Defining the Problem):
निवडलेल्या समस्येची व्याख्या करणे आणि तिची व्याप्ती निश्चित करणे. समस्येचे स्वरूप आणि उद्दिष्ट्ये स्पष्टपणे परिभाषित करणे आवश्यक आहे.
-
गृहितक मांडणे (Formulating a Hypothesis):
समस्येच्या आधारावर एक गृहितक तयार करणे. गृहितक म्हणजे समस्येचे संभाव्य उत्तर किंवा स्पष्टीकरण.
-
संशोधन आराखडा तयार करणे (Creating a Research Design):
Data (डेटा) कसा गोळा करायचा, त्याचे विश्लेषण कसे करायचे आणि निष्कर्षांपर्यंत कसे पोहोचायचे याची योजना तयार करणे.
-
सामग्री आणि उपकरणे निवडणे (Selecting Materials and Equipment):
प्रयोगासाठी आवश्यक सामग्री आणि उपकरणे निवडणे आणि ती तयार ठेवणे.
प्रयोग पद्धतीचे सुरुवातीचे पाच टप्पे खालीलप्रमाणे आहेत:
-
समस्या निवडणे (Problem Selection):
पहिला टप्पा म्हणजे संशोधनासाठी समस्या निवडणे. समस्या निवडताना ती समस्या आपल्या ज्ञानात भर घालणारी आहे की नाही हे पाहणे आवश्यक आहे.
-
समस्या व्याख्या (Problem Definition):
दुसरा टप्पा म्हणजे निवडलेल्या समस्येची व्याख्या करणे. व्याख्या स्पष्ट आणि संक्षिप्त असावी.
-
संशोधन आराखडा (Research Design):
संशोधन आराखडा म्हणजे संशोधनाची योजना तयार करणे. यात माहितीचे संकलन कसे करायचे, विश्लेषण कसे करायचे आणि निष्कर्ष कसे काढायचे हे ठरवले जाते.
-
गृहितक मांडणे (Formulating Hypothesis):
गृहितक म्हणजे समस्येचे संभाव्य उत्तर. हे गृहितक चाचणीयोग्य असावे.
-
माहिती संकलन (Data Collection):
या टप्प्यात, संशोधनासाठी आवश्यक असलेली माहिती गोळा केली जाते. माहिती विविध स्त्रोतांकडून गोळा केली जाऊ शकते, जसे की सर्वेक्षण, प्रयोग आणि मुलाखती.