प्रयोग

गणित प्रयोगशाळा हे असे ठिकाण आहे जिथे विद्यार्थी प्रत्यक्ष कृतीतून गणिताच्या संकल्पना अधिक चांगल्या प्रकारे समजून घेतात आणि अनुभवतात. या प्रक्रियेत शिक्षक आणि विद्यार्थी दोघांचीही महत्त्वाची भूमिका असते. त्यांच्या भूमिका खालीलप्रमाणे आहेत:

शिक्षकाची भूमिका:

• मार्गदर्शक: शिक्षक हे विद्यार्थ्यांसाठी मार्गदर्शकाचे काम करतात. ते विद्यार्थ्यांना प्रयोग कसे करायचे, कोणती साधने वापरायची आणि त्यातून गणिताच्या संकल्पना कशा समजून घ्यायच्या याबद्दल मार्गदर्शन करतात.
• प्रेरक: शिक्षक विद्यार्थ्यांना गणितामध्ये रुची निर्माण करण्यास आणि प्रश्न विचारण्यास प्रोत्साहित करतात, ज्यामुळे विद्यार्थ्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.
• संयोजक: प्रयोगशाळेसाठी आवश्यक साहित्य उपलब्ध करून देणे, प्रयोगांचे नियोजन करणे आणि प्रयोगशाळेतील सुरक्षितता सुनिश्चित करणे ही शिक्षकाची जबाबदारी असते.
• निरीक्षक आणि सुलभकर्ता: शिक्षक विद्यार्थ्यांचे निरीक्षण करतात, त्यांना येणाऱ्या अडचणी समजून घेतात आणि त्या सोडवण्यासाठी मदत करतात. ते विद्यार्थ्यांना स्वतःहून प्रयोग करण्यास आणि निष्कर्ष काढण्यास प्रोत्साहित करतात.
• संकल्पना स्पष्ट करणारा: प्रयोगातून मिळालेल्या निष्कर्षांना गणिताच्या सैद्धांतिक संकल्पनांशी जोडून त्यांचे स्पष्टीकरण देण्याचे काम शिक्षक करतात.
• मूल्यमापनकर्ता: विद्यार्थ्यांच्या प्रगतीचे मूल्यांकन करणे आणि त्यांना योग्य अभिप्राय (feedback) देणे, जेणेकरून त्यांची शिकण्याची प्रक्रिया अधिक प्रभावी होईल.

विद्यार्थ्यांची भूमिका:

• सक्रिय सहभागी: विद्यार्थ्यांनी प्रयोगांमध्ये सक्रियपणे भाग घेणे, स्वतः हाताने कृती करणे आणि निरीक्षणातून शिकण्याचा प्रयत्न करणे अपेक्षित आहे.
• निरीक्षक आणि शोधकर्ता: प्रयोगादरम्यान बारकाईने निरीक्षणे नोंदवणे, माहिती गोळा करणे आणि त्यातून निष्कर्षांपर्यंत पोहोचण्याचा प्रयत्न करणे ही विद्यार्थ्यांची भूमिका आहे.
• प्रश्न विचारणारा: विद्यार्थ्यांनी मनात येणाऱ्या शंका शिक्षकांना विचारल्या पाहिजेत आणि नवीन प्रश्न तयार करून त्यांच्या उत्तरांचा शोध घेतला पाहिजे.
• सहकार्य करणारा: गटकार्यामध्ये इतर विद्यार्थ्यांशी सहकार्य करणे, कल्पनांची देवाणघेवाण करणे आणि एकत्रितपणे समस्या सोडवणे हे महत्त्वाचे आहे.
• नोंद घेणारा: प्रयोगाचे टप्पे, निरीक्षणे आणि मिळालेले निष्कर्ष यांची व्यवस्थित नोंद ठेवणे, जेणेकरून नंतर त्यांचा अभ्यास करता येईल.
• विचार करणारा: प्रयोगातून मिळालेल्या अनुभवांवर आणि निष्कर्षांवर विचार करणे, त्यांचे विश्लेषण करणे आणि गणिताच्या संकल्पनांशी त्यांचा संबंध जोडणे.
• शिस्तबद्ध: प्रयोगशाळेतील नियमांचे पालन करणे, साहित्याचा योग्य वापर करणे आणि प्रयोगशाळेची स्वच्छता व सुव्यवस्था राखणे हे विद्यार्थ्यांकडून अपेक्षित आहे.

थोडक्यात, गणित प्रयोगशाळेत शिक्षक हे मार्गदर्शक आणि सुलभकर्ता म्हणून काम करतात, तर विद्यार्थी हे सक्रिय शोधकर्ता आणि शिकणारे म्हणून काम करतात. दोघांच्या समन्वयानेच प्रयोगशाळेचा उद्देश सफल होतो.

प्रयोगकर्ता म्हणजे तो व्यक्ती किंवा समूह जो एखादा प्रयोग (Experiment) करतो.

सोप्या भाषेत: प्रयोगकर्ता म्हणजे प्रयोग करणारा!

वैज्ञानिक संशोधनामध्ये, प्रयोगकर्ता विशिष्ट उद्दिष्टांसाठी योजनाबद्ध पद्धतीने प्रयोग आयोजित करतो आणि त्यातून निष्कर्ष काढतो.

कृती: एका काचेचा पेला घ्या. त्यात बर्फाचे काही तुकडे टाका.

निरीक्षण: थोड्या वेळाने पेलाच्या बाहेरील पृष्ठभागावर पाण्याचे थेंब जमा झालेले दिसतील.

स्पष्टीकरण:

यावरून हे सिद्ध होते की हवेत पाणी वायुरूपात असते.

प्रयोगपद्धतीचे सुरुवातीचे पाच टप्पे खालीलप्रमाणे:

1. समस्या निवडणे (Selecting a Problem):

   पहिला टप्पा म्हणजे संशोधनासाठी एक विशिष्ट समस्या निवडणे. ही समस्या स्पष्ट आणि निश्चित असावी.

2. समस्या व्याख्या (Defining the Problem):

   निवडलेल्या समस्येची व्याख्या करणे आणि तिची व्याप्ती निश्चित करणे. समस्येचे स्वरूप आणि उद्दिष्ट्ये स्पष्टपणे परिभाषित करणे आवश्यक आहे.

3. गृहितक मांडणे (Formulating a Hypothesis):

   समस्येच्या आधारावर एक गृहितक तयार करणे. गृहितक म्हणजे समस्येचे संभाव्य उत्तर किंवा स्पष्टीकरण.

4. संशोधन आराखडा तयार करणे (Creating a Research Design):

   Data (डेटा) कसा गोळा करायचा, त्याचे विश्लेषण कसे करायचे आणि निष्कर्षांपर्यंत कसे पोहोचायचे याची योजना तयार करणे.

5. सामग्री आणि उपकरणे निवडणे (Selecting Materials and Equipment):

   प्रयोगासाठी आवश्यक सामग्री आणि उपकरणे निवडणे आणि ती तयार ठेवणे.

प्रयोग पद्धतीचे सुरुवातीचे पाच टप्पे खालीलप्रमाणे आहेत:

1. समस्या निवडणे (Problem Selection):

   पहिला टप्पा म्हणजे संशोधनासाठी समस्या निवडणे. समस्या निवडताना ती समस्या आपल्या ज्ञानात भर घालणारी आहे की नाही हे पाहणे आवश्यक आहे.

2. समस्या व्याख्या (Problem Definition):

   दुसरा टप्पा म्हणजे निवडलेल्या समस्येची व्याख्या करणे. व्याख्या स्पष्ट आणि संक्षिप्त असावी.

3. संशोधन आराखडा (Research Design):

   संशोधन आराखडा म्हणजे संशोधनाची योजना तयार करणे. यात माहितीचे संकलन कसे करायचे, विश्लेषण कसे करायचे आणि निष्कर्ष कसे काढायचे हे ठरवले जाते.

4. गृहितक मांडणे (Formulating Hypothesis):

   गृहितक म्हणजे समस्येचे संभाव्य उत्तर. हे गृहितक चाचणीयोग्य असावे.

5. माहिती संकलन (Data Collection):

   या टप्प्यात, संशोधनासाठी आवश्यक असलेली माहिती गोळा केली जाते. माहिती विविध स्त्रोतांकडून गोळा केली जाऊ शकते, जसे की सर्वेक्षण, प्रयोग आणि मुलाखती.