पुरातत्त्व

• पर्यावरणातील बदल (Environmental changes): हवामानातील बदल, दुष्काळ, नद्यांचे मार्ग बदलणे, ज्यामुळे शेती करणे कठीण झाले.
• व्यापार (Trade): व्यापारी संबंधांमुळे लोकांचे एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाणे झाले.
• लोकसंख्या वाढ (Population growth): लोकसंख्या वाढल्यामुळे नैसर्गिक संसाधनांवर दबाव वाढला आणि लोक नवीन ठिकाणी स्थलांतरित झाले.
• आक्रमणे (Attacks): बाहेरील शक्तींनी आक्रमण केल्यामुळे लोकांना सुरक्षित ठिकाणी जावे लागले.

• नवीन वस्त्या (New settlements): हडप्पा संस्कृतीतील लोकांच्या काही नवीन वस्त्या इतर ठिकाणी सापडल्या आहेत, ज्यामुळे त्यांचे स्थलांतर झाले असावे.
• सांस्कृतिक बदल (Cultural changes): हळूहळू लोकांच्या राहणीमानामध्ये आणि संस्कृतीत बदल झाला, जो स्थलांतरामुळे झाला असावा.

• गुजरात (Gujarat) : काही लोक गुजरातच्या दिशेने स्थलांतरित झाले.
• दक्षिण भारत (South India): काही लोक दक्षिणेकडील भागांमध्ये स्थलांतरित झाले.
• गंगा नदीचे खोरे (Ganga river basin): काही लोक गंगा नदीच्या खोऱ्यात स्थलांतरित झाले.

लोथल हे शहर खालील गोष्टींसाठी प्रसिद्ध आहे:

• सिंधु संस्कृतीचे बंदर: लोथल हे प्राचीन सिंधु संस्कृतीमधील एक महत्त्वाचे बंदर होते. (भारतीय संस्कृती मंत्रालय)
• व्यापार केंद्र: लोथल हे त्या काळातील एक प्रमुख व्यापारी केंद्र होते. येथे मणी, खेळणी आणि इतर वस्तू बनवल्या जात होत्या, ज्यांची निर्यात केली जात असे.
• उत्कृष्ट नगर रचना: लोथलची नगर रचना उत्कृष्ट होती. शहरामध्ये व्यवस्थित रस्ते, सांडपाण्याची व्यवस्था आणि घरांची बांधणी केलेली होती.
• गोदी (Dockyard): लोथलमध्ये एक मोठी गोदी (dockyard) सापडली आहे, जी त्या काळात जहाजे बांधण्यासाठी आणि दुरुस्त करण्यासाठी वापरली जात होती. (भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण)

यामुळे लोथल हे प्राचीन इतिहासाच्या अभ्यासासाठी एक महत्त्वाचे ठिकाण आहे.

मेहरगढ येथील नवाश्मयुगीन वस्तीमध्ये (Mehrgarh Neolithic site) खालील झाडांची नियोजनपूर्वक लागवड केली होती:

• बार्ली (Barley): बार्ली हे सर्वात महत्वाचे पीक होते.
• गहू (Wheat): गव्हाची लागवड देखील मोठ्या प्रमाणावर केली जात होती.
• ज्वारी (Jowar)
• खजूर (Dates): खजूरची झाडे देखील लावली जात होती.

मेहरगढमध्ये इ.स.पू. ७००० मध्ये शेती सुरू झाली, असे मानले जाते. या ठिकाणी उत्खननात गव्हाचे आणि बार्लीचे अवशेष मिळाले आहेत.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• Encyclopaedia Britannica - Mehrgarh

मेगॅस्थेनिस काबुल आणि पंजाबमध्ये प्रवेश करून पाटलीपुत्र (आधुनिक पटना) येथे पोहोचला.

संदर्भ:

• Encyclopædia Britannica - Megasthenes

कोरीव लेखांच्या स्वरूपातील साहित्य सुमारे इ.स. पूर्व ३००० वर्षांपासून उपलब्ध आहे.

उदाहरण: मेसोपोटेमियामधील सुमेरियन संस्कृतीने (Sumerian civilization) तयार केलेले क्ले टॅब्लेट (clay tablets) हे सर्वात जुन्या ज्ञात कोरीव लेखांच्या स्वरूपातील साहित्यांपैकी एक आहे.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील लिंकला भेट देऊ शकता:

• History of Writing (Wikipedia)