समाजसेवा

अंगणवाडी विषयी माहिती

अंगणवाडी हे भारत सरकारच्या एकात्मिक बाल विकास सेवा योजनेचा (Integrated Child Development Services - ICDS) एक महत्त्वाचा भाग आहे. या केंद्रांची स्थापना ग्रामीण भागातील तसेच शहरी झोपडपट्ट्यांमधील लहान मुले, गर्भवती महिला आणि स्तनदा मातांच्या आरोग्य, पोषण आणि शिक्षणाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी करण्यात आली आहे.

अंगणवाडीची प्रमुख उद्दिष्ट्ये:

• बालकांच्या पोषण आणि आरोग्याची स्थिती सुधारणे.
• बालकांच्या योग्य मानसिक, शारीरिक आणि सामाजिक विकासाचा पाया घालणे.
• बालमृत्यू, कुपोषण आणि शाळा सोडण्याचे प्रमाण कमी करणे.
• आई-वडिलांना बालसंगोपन, आरोग्य आणि पोषण शिक्षणाबद्दल जागरूक करणे.
• महिलांचे सक्षमीकरण करणे.

अंगणवाडीद्वारे पुरविल्या जाणाऱ्या प्रमुख सेवा:

• पूरक पोषण आहार (Supplementary Nutrition Program - SNP):

  0-6 वर्षांच्या मुलांना, गर्भवती महिलांना आणि स्तनदा मातांना पौष्टिक आहार दिला जातो. यात शिजवलेले अन्न, टेक-होम रेशन (घरी घेऊन जाण्यासाठी), किंवा तयार केलेले पौष्टिक पदार्थ यांचा समावेश असतो.

• शाळापूर्व शिक्षण (Pre-school Education):

  3-6 वर्षांच्या मुलांना अनौपचारिक शाळापूर्व शिक्षण दिले जाते. यामुळे मुलांची शाळेत जाण्याची तयारी होते आणि त्यांना मूलभूत शिक्षण आणि सामाजिक कौशल्ये शिकण्यास मदत होते.

• आरोग्य तपासणी (Health Check-ups):

  मुले, गर्भवती महिला आणि स्तनदा मातांची नियमित आरोग्य तपासणी केली जाते. यात वजन, उंची मोजणे, सामान्य आजारांवर उपचार आणि गरज भासल्यास पुढील उपचारांसाठी संदर्भ सेवा पुरवणे यांचा समावेश असतो.

• प्रतिबंधक लसीकरण (Immunization):

  लहान मुलांना विविध रोगांपासून वाचवण्यासाठी लसीकरण केले जाते. हे लसीकरण आरोग्य विभागाच्या सहकार्याने आयोजित केले जाते.

• आरोग्य आणि पोषण शिक्षण (Health and Nutrition Education):

  महिलांना, विशेषतः गर्भवती आणि स्तनदा मातांना, बालसंगोपन, आहार, स्वच्छता आणि आरोग्य याबद्दल माहिती दिली जाते. यामुळे कुटुंबाच्या आरोग्याविषयी जागरूकता वाढते.

• संदर्भ सेवा (Referral Services):

  गंभीर आजारी बालके किंवा गरजू महिलांना पुढील उपचारांसाठी प्राथमिक आरोग्य केंद्र किंवा मोठ्या रुग्णालयात पाठवण्याची व्यवस्था केली जाते.

लाभार्थी:

• 0-6 वर्षांवरील मुले
• गर्भवती महिला
• स्तनदा माता
• किशोरवयीन मुली (काही विशिष्ट योजनांतर्गत)

थोडक्यात, अंगणवाडी केंद्रे ही ग्रामीण आणि शहरी भागातील वंचित आणि गरजू कुटुंबांसाठी एक आधारस्तंभ आहेत, जी मुलांच्या आणि महिलांच्या सर्वांगीण विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

सिंधुताई सपकाळ, ज्या 'अनाथांची माय' म्हणून ओळखल्या जातात, एक भारतीय सामाजिक कार्यकर्त्या होत्या. त्यांनी आपले जीवन अनाथ मुलांसाठी समर्पित केले.

आदिवासी मुलांच्या शिक्षणासाठी कार्यरत असणाऱ्या एका संस्थेची माहिती खालीलप्रमाणे:
एकलव्य फाऊंडेशन (Eklavya Foundation)

एकलव्य फाऊंडेशन ही मध्य प्रदेशात स्थित एक अशासकीय संस्था (NGO) आहे, जी आदिवासी आणि ग्रामीण भागातील मुलांच्या शिक्षणासाठी काम करते. ह्या संस्थेची स्थापना 1982 मध्ये झाली.

उद्देश:

• शिक्षणाच्या माध्यमातून सामाजिक बदल घडवणे.
• मुलांना शिक्षण प्रक्रियेत सक्रिय सहभागी करणे.
• शिक्षकांना प्रशिक्षण देऊन त्यांची क्षमता वाढवणे.
• शैक्षणिक साहित्य तयार करणे.

कार्यक्षेत्र:

• शिक्षण: एकलव्य फाऊंडेशन मुलांसाठी शाळा चालवते आणि शिक्षण सामग्री विकसित करते.
• प्रशिक्षण: शिक्षकांना नवीन शिक्षण पद्धती शिकवण्यासाठी प्रशिक्षण आयोजित करते.
• संशोधन: शिक्षण आणि सामाजिक समस्यांवर संशोधन करते.
• प्रकाशन: शिक्षण आणि सामाजिक विषयांवर पुस्तके आणि लेख प्रकाशित करते.

ठळक वैशिष्ट्ये:

• एकलव्य फाऊंडेशनने 'स्रोत' नावाचे मासिक सुरू केले आहे, जे शिक्षण आणि सामाजिक समस्यांवर आधारित आहे.
• या संस्थेने अनेक शैक्षणिक पुस्तके आणि साहित्याचे प्रकाशन केले आहे.

संपर्क:

एकलव्य फाऊंडेशन,
E-1/20, Sector F, Saket Nagar,
Bhopal - 462024, Madhya Pradesh, India
Website: www.eklavya.in

अनुताई वाघ यांनी शिक्षणाबरोबरच अनेक सामाजिक विषयांवर कार्य केले. त्यापैकी काही प्रमुख विषय खालीलप्रमाणे:

• बाल विकास: अनुताई वाघ यांनी बालकांच्या सर्वांगीण विकासासाठी खूप काम केले. त्यांनी शिक्षण, आरोग्य, पोषण आणि मुलांचे हक्क यावर लक्ष केंद्रित केले.
• महिला सक्षमीकरण: महिलांना सक्षम बनवण्यासाठी, त्यांना शिक्षण देण्यासाठी आणि त्यांना समाजाच्या मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठी अनुताईंनी अथक प्रयत्न केले.
• ग्राम विकास: ग्रामीण भागाचा विकास व्हावा, लोकांना चांगले जीवन जगता यावे यासाठी त्यांनी अनेक योजना राबवल्या.
• अंधश्रद्धा निर्मूलन: समाजामध्ये पसरलेल्या अंधश्रद्धा आणि रूढीवादी विचार दूर करण्यासाठी त्यांनी जनजागृती केली.
• कुपोषण: त्यांनी कुपोषणाच्या समस्येवर मात करण्यासाठी विविध उपाययोजना केल्या आणि लोकांना पौष्टिक आहाराचे महत्त्व पटवून दिले.

अनुताई वाघ यांचे हे कार्य समाजाला नेहमीच प्रेरणा देत राहील.