जलसंधारण

• पाणी हे जीवन आहे, ते जपून वापरा.
• पाणी वाचवा, भविष्य सुरक्षित करा.
• पाणी आहे अनमोल, वाया घालवू नका ते मुळीच.
• पाण्याचा प्रत्येक थेंब वाचवा, जीवन समृद्ध बनवा.
• पाणी जपून वापरू, पर्यावरणाचे रक्षण करू.
• भविष्याची गरज ओळखा, पाण्याचा योग्य वापर करा.
• पाणी वाचवा, देश वाचवा.

या घोषवाक्यांचा उपयोग करून आपण लोकांना पाण्याचे महत्त्व पटवून देऊ शकतो आणि त्यांना पाणी वाचवण्यासाठी प्रोत्साहित करू शकतो.

पाणी अडवा आणि जिरवा (पानी रोको और जमा करो) हा एक जलसंधारण प्रकल्प आहे. या प्रकल्पाचा उद्देश पावसाचे पाणी अडवून ते जमिनीत मुरवणे हा आहे. यामुळे भूजल पातळी वाढते आणि पाण्याची उपलब्धता वाढते.

पाणी अडवा आणि जिरवा प्रकल्पाचे मुख्य घटक:

• शोषखड्डे: घराच्या किंवा शेताच्या आसपास छोटे खड्डे तयार करणे, ज्यामुळे पावसाचे पाणी जमिनीत मुरेल.
• बंधारे: नद्या, नाले यांवर छोटे बंधारे बांधणे, ज्यामुळे पाणी अडेल आणि जमिनीत जिरण्यास मदत होईल.
• तलाव आणि जलाशय: छोटे तलाव आणि जलाशय तयार करणे, ज्यात पावसाचे पाणी साठवले जाईल आणि हळूहळू जमिनीत मुरेल.
• वृक्षारोपण: जास्त झाडे लावणे, ज्यामुळे जमिनीची धूप कमी होईल आणि पाणी जमिनीत मुरण्यास मदत होईल.

या प्रकल्पाचे फायदे:

• भूजल पातळी वाढते.
• सिंचनासाठी पाण्याची उपलब्धता वाढते.
• जमिनीची धूप कमी होते.
• गावांना पिण्याच्या पाण्याची सोय होते.
• पर्यावरणाचे संतुलन राखण्यास मदत होते.

हा प्रकल्प जलसंधारणासाठी खूप महत्त्वाचा आहे आणि अनेक गावांसाठी तो फायदेशीर ठरला आहे.

 जमिनीवर पडणाऱ्या पावसाच्या पाण्याचे योग्य नियोजन नसल्यामुळे बरेच पाणी वाहून वाया जाते. कमी पाऊस पडणाऱ्या प्रदेशात तर पाण्याचा हा अपव्यय होय. महाराष्ट्रात पडणाऱ्या पावसाचा विचार करता आपल्याकडे पाणी जिरवणे व ‘पाणी साठवणे’ या दोन तंत्राची खूप जरुरी आहे. पाणी साठवण्यापेक्षा जमिनीत जिरविलेल्या पाण्याचा फायदा असा की, भूगर्भातील पाण्याचे बाष्पीभवन होत नाही व त्यामुळे त्यात घट होत नाही.जल व्यवस्थापन म्हणजे केवळ धरणे बांधून पाइपलाइन्स शहरांपर्यंत नेणे व पाण्याचा फ्लश सोडून घरातील घाण बाहेर घालवणे एवढा मर्यादित अर्थ नाही. जलव्यवस्थापन याचा अर्थ समाज व पाणी यांच्यातील संबंध प्रस्थापित करून पाण्याच्या प्रत्येक थेंबाची किंमत पटवून देणे होय, त्यासाठी पाण्याचा वापर अधिक काळजीपूर्वक करण्याचा शहाणपणा आपल्या अंगी आला पाहिजे. अन्यथा सर्वाना पुरवता येईल एवढे पाणीच राहणार नाही.भारताच्या उष्ण वाळवंटात, कुंडी हे अतिशय साधे साठवण-तंत्रज्ञान वापरून जलव्यवस्थापनाचा मोठा परिणाम साधला आहे. कृत्रिमरीत्या तयार करण्यात आलेल्या जमिनीच्या तुकडय़ावर तेथे पावसाच्या पाण्याचे संधारण करण्यात आले आहे. हे पाणी मग उतारावरून विहिरीत जाऊन साठेल अशी व्यवस्था केली आहे. जर पाऊस एकंदर १०० मि.मी पडला आणि ते सर्व पाणी साठवले तर एक हेक्टर जमिनीवर १० लाख लिटर पाणी साठवता येते. देशात काही ठिकाणी पुराच्या पाण्याचे संधारण करण्यात आले आहे. एका ढगफुटीतही एवढा पाऊस पडू

शकतो हेही लोकांना माहीत आहे. पावसाचे पाणी साठवून ते उर्वरित वर्षभर भूजल साठय़ात पाणी मुरवणे आवश्यक आहे. पावसाचे पाणी जेव्हा व जिथे पडेल तिथे साठवणे. जमिनीवर किंवा जमिनीच्या खाली ते साठेल अशा रीतीने व्यवस्था करणे गरजेचे आहे. आज आपली शहरे खूप लांबून पाणी मिळवतात. शहरी-औद्योगिक पट्टय़ातच पाण्याची गरज दिवसेंदिवस वाढत आहे. पण त्यांनी त्यांची जलसाधने वाढवण्याकडे दुर्लक्ष केले. पाणी साठवण्याचे व त्याचा कमी वापर करण्याचे प्रयत्न होताना दिसत नाहीत. जलप्रक्रिया प्रकल्पांअभावी पाण्याची टंचाई दिवसेंदिवस वाढत आहे. शहरी भागात भूजल पातळी घटत आहे, कारण बोअरच्या विहिरी खोदण्याचे प्रमाण वाढत आहे. नगरपालिका पुरेसे पाणी देऊ शकत नाहीत त्यामुळे बोअर विहिरी खोदल्या जातात व भूजलाचा उपसा केला जातो त्यामुळे त्याची पातळी कमी झाली आहे, अशा प्रकारे पाण्याची टंचाई वाढतेच आहे. पण खरी शोकांतिका वेगळीच आहे; ती म्हणजे जेव्हा पाऊस पडत नाही, तेव्हा शहरातील लोक गळा काढतात. भारतात आधुनिक काळात शहरांना पावसाच्या पाण्याचे महत्त्व समजून देण्याची गरज आहे. पावसाच्या पाण्याची साठवणूक म्हणजे पर्जन्य जलसंधारण प्रत्येक घरात व वसाहतीत तर झालेच पाहिजे. परंतु आता पुन्हा शहरांनजीक तरी जलटाक्या तळी बांधणे गरजेचे आहे. जवळपास प्रत्येक शहरात अशा टाक्या होत्या, ज्या पूरस्थितीत पाणी साठवून भूजलाचे पुनर्भरण करीत असत पण शहर नियोजकांनी त्याकडे दुर्लक्ष केले. पाणी साठवण्यासाठी जमीन राखून ठेवली नाही. आज या टाक्यांच्या रूपातील जलसाठे अतिक्रमित आहेत, काहींची गटारे बनली आहेत, काहींमध्ये कचरा भरला आहे, काहींमध्ये पाणी भरले पण ते निष्काळजीपणाने वाहून जात आहे अशी दयनीय अवस्था आहे. तसेच बांधकाम व्यावसायिक व वास्तुविशारद यांना पाणी साठवण्याचे, जलसंधारणाचे प्रशिक्षण दिले जात नाही.

पाण्याची साठवण कशी कराल?

घरगुती पाणी साठवण – छतावरून आणि छपरावरून गोळा केलेले पाणी पिण्यासाठी योग्य असेलच असे खात्रीपूर्वक सांगता येत नाही, त्यामुळे अशा पाण्याला प्रक्रिया करून वापरणे आवश्‍यक ठरते. पावसाचे पाणी साठवण्याच्या अनेक पद्धती आहेत. पाणी साठवण टाक्‍यांमध्ये पाण्याची साठवण करावयाची झाल्यास अशा टाक्‍यांना झाकण असणे गरजेचे असते. तसेच शेवाळाची वाढ थांबवणे आणि पाणी दूषित होण्याचा धोका कमी करणे शक्‍य असते. घराशेजारी मोठा खड्डा घेऊन तो आतून प्लॅस्टर करावा लागतो. त्यामुळे त्या खड्ड्यात निचऱ्याचे पाणी शिरण्यास प्रतिबंध होतो. तसेच बाहेरून वाहून येणाऱ्या पाण्यासही प्रतिबंध करता येतो. जेव्हा पाणी कपातीचे प्रश्‍न निर्माण होतात. नंतर छतावर पडणारे पाणी एका पाइपद्वारे त्या खड्यात सोडता येते तेव्हा शहरी भागासाठी ही पद्धती अत्यंत उपयुक्त ठरेल. या पद्धतीने जेथे पाणी वापरावयाचे आहे तेथेच ते साठवून त्याचा उपयोग करणे शक्‍य आहे.

पाझरतलाव – जलविरोधी खंदक कठीन खडकापर्यंत न नेता मध्येच थाबविला जातो. खंदक व खडक यांच्यामधून पाणी पाझरून जमिनीत राहते; त्यामुले ओढा प्रवाहित राहतो जवळच्या विहिरिंचे पाणी टिकते. तलावातिल पाणी जनावरांना उपयोगी पडते.

गावतळी – गावतळयांमधे सुद्धा याचप्रमाने पाणी साठविता येते. किहि ठिकाणी त्याचजागेवर खणुन त्याच मातीचा खालच्या बाजूला भराव टाकून तालाव केला जातो व पाणी साठविले जाते.

नालाबंडिंग – पाण्याचा साठा ज्या ज्या ठिकाणी करता येईल त्या त्या ठिकाणी तो केला पाहिजे. डोंगरउतारावर एखाद्या ठिकाणी नाल्याचा प्रवाह सुरु होतो. या प्रवाहावर वा नाल्यावर प्रवाहाच्या मध्यापासून वा सुरुवातिपासुन तकाखाली राक अशा प्रकारे काही अंतरावर बांध टाकले जतात. हे बांध माती-मुरमांचे किंवा विटा-वालू सिमेंटही असू शकतात.

साठवण तलाव – हा तलाव लघुपाटबंदाऱ्यापेक्षा लहान असतो व त्याला कलावे नसतात. हीच संकल्पना ‘शेतातली’ तयार करण्यासाठी ही आहे. जगेवराच उपलब्ध असणारे खडक, गोटे, दगड, माती, मुरूम, हे साहित्य तसेच पॉलिथीन कगद वापरुन असे तलाव तयार केले जातात. यांचा उपयोग पिकाला एखादे संरक्षक पाणी देण्यासाठी तसेच जनावरांसाठी पाणी या दृष्टीने होऊ शकतो.

कोल्हापूर बंधारे – ज्या ठिकाणी नाल्याचे पात्र खोल आहे व पाया चांगला आहे, अशाठीकाणी कोल्हापूर पद्धातीचे बंधारे बांधता येतात. त्यांना उंचीचे बंधन नसते. या पध्दतीत ते चार फूट उंचीचेही असू शकतात. मोठा पूर् येउन गेल्यानंतरच या ठिकाणी पाणी आडविले जाते.

 पाण्याची बचत यावर निबंध

:- पाणी हे जीवन आहे, हे सर्व आपण ऐकत आलो आहोत, म्हणत आलो आहोत, पण यावर कोण विश्वास ठेवणार? पाण्याचा प्रत्येक थेंब वाचवणे ही आजच्या काळाची गरज आहे, आज जर आपण पाणी वाचवले नाही तर आपल्या येणार्‍या पिढीला त्याच्या प्रत्येक थेंबासाठी तळमळ करावी लागेल, पाण्याची पातळी सातत्याने कमी होत आहे. जिथे 20 वर्षांपूर्वी 40 फूट खोलीतून येणारे पाणी आता 90 ते 100 फूट खाली गेले आहे.

 

पाण्याचा अपव्यय थांबवा :- पाण्याचा अपव्यय थांबवावा लागेल. तुम्हाला माहिती आहे, पाणी असेल तर उद्या आहे; पाणी ही आजच्या काळाची गरज आहे आणि त्यासाठी सर्वप्रथम त्याचा अपव्यय थांबवावा लागेल. आपल्या देशात काही उघडे नळ, तर कुठे विनाकारण पाण्याचा वापर केला जातो. सार्वजनिक ठिकाणी नळ चालू असेल तर तो बंद करणे ही जबाबदारी कोणीही मानत नाही, सर्वप्रथम प्रत्येक व्यक्तीने आपली जबाबदारी समजून नळ न चालवता कपडे धुताना कमीत कमी पाणी वापरावे, आंघोळ, मग पाणी जिथे आपण आपल्या गरजांसाठी अनेक पटींनी पाणी वाया घालवतो, तिथे आकाशात कडाक्याच्या उन्हात उडणारे पक्षी तहानेने मरतात.

 

पाण्याची बचत करण्यासाठी जलसंधारण आणि साठवणूक

पाणी हा जीवनाचा आधार आहे, ते वाचवायचा असेल तर त्याचे संवर्धन केले पाहिजे. पाण्याची उपलब्धता कमी होत आहे, साथीचे आजार वाढत आहेत, त्यामुळे या जलसंकटावर उपाय शोधणे ही आजच्या काळाची गरज आहे, आणि ते वाचवणे ही प्रत्येक माणसाची जबाबदारी बनते, ही आपली राष्ट्रीय जबाबदारी बनते आणि आम्ही आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही विचार केला पाहिजे. समाजाने तेच करावे. जबाबदारीची अपेक्षा ठेवून, पाण्याचे स्त्रोत मर्यादित आहेत, अशा परिस्थितीत पाण्याचे स्त्रोत सुरक्षित ठेवून आपण पाण्याच्या संकटाचा मुकाबला करू शकतो. त्यासाठी आपल्या भोगवादी प्रवृत्तींना आळा घालायचा आहे आणि पाण्याच्या वापरासाठी काटकसर व्हायचे आहे, पाण्याचे हे गैरव्यवस्थापन दूर करून या समस्येला तोंड द्यायचे आहे.

 

शेतीतील पाण्याची बचत ही आजच्या काळाची गरज आहे

आपण म्हणतो, शेती नसेल तर खाणार तरी काय? पण यामध्येही पाण्याची थोडी काळजी घेतली तर पाण्याची बचत होऊ शकते.

प्रत्येक पिकानुसार पाणी निश्चित करावे, त्यानुसार सिंचनाच्या कामांसाठी सिंचनाचे नियोजन करावे. कॉम्प्रेसर आणि ठिबक सिंचन यांसारख्या कमी पाणी वापर तंत्रज्ञानांना प्रोत्साहन दिले पाहिजे.

विविध पिकांसाठी कमी पाणी वापर आणि जास्त उत्पादन देणार्‍या बियाण्यांसाठी संशोधनाला प्रोत्साहन द्यावे.

शक्यतो अशा अन्नपदार्थांचा वापर करावा ज्यामध्ये कमी पाणी वापरले जाते. अन्नपदार्थांचा अनावश्यक अपव्यय कमी करणे देखील आवश्यक आहे, त्यामुळे त्याच्या उत्पादनात पाण्याचा वाढलेला वापर व्यर्थ जातो.

 

आपण पाण्याची बचत का करावी

आपण पाण्याची बचत का करावी? त्यासाठी पाण्याचे महत्त्व समजून घेतले पाहिजे, सर्व प्रथम मनुष्य आपल्या जीवनात इतर गोष्टींशिवाय जगू शकतो परंतु तो ऑक्सिजन आणि पाणी आणि अन्नाशिवाय जगू शकत नाही, या तीन मौल्यवान गोष्टींपैकी पाणी सर्वात महत्वाचे आहे. आपल्या पृथ्वीवर 71% पाणी आहे, हे आपल्या सर्वांना माहित आहे पण फक्त 2% पाणी हे आपल्या पिण्याचे पाणी आहे, आणि हे पाणी दररोज एक अब्ज लोक वापरत आहेत, 2025 पर्यंत हे पाणी 3 टक्के होईल असा अंदाज आहे. पाण्याची टंचाई. अब्जावधी लोक त्रस्त असतील त्यामुळे पाणी वाचवले तर उद्या आणि आज हा प्रश्न सुटू शकतो. त्यासाठी आजपासूनच पाणी सुरक्षित करून त्याचा अपव्यय थांबवावा लागेल.

 

पाणीही स्वच्छ असणे ही आजची गरज आहे

जलप्रदूषणामुळे होणाऱ्या आजारांमुळे दरवर्षी अनेक लाख लोक मरत आहेत, हे पाणी दूषित होण्यापासून थांबवावे लागेल, जेणेकरुन पाण्याचा आजच्या गरजेनुसार वापर करता येईल.

वर्तमानपत्राचे एक पान बनवताना 13 लीटर पाणी वाया जाते, त्यामुळे जगभर किती पाणी वाया जात आहे याची कल्पना करा.

आपल्या देशात दर 15 सेकंदाला एक बालक जलजन्य आजाराने मरत आहे.

त्यामुळे या दूषित पाण्यामुळे किती नुकसान होत आहे याची कल्पना करा, पाणी दूषित होण्यापासून रोखले तर किती रोग आणि पाणी वाचू शकेल.

 

पाण्याची बचत ही आजच्या काळाची गरज आहे

सर्वप्रथम आपण शपथ घेतली पाहिजे की आपण पाण्याची बचत करू आणि त्याचा अपव्यय थांबवू.

संपूर्ण पृथ्वीवरील सर्व लोकांनी थोडं थोडं पाणी वाचवलं तर भरपूर पाणी वाचवता येईल.

पावसाचे पाणी साठवून ते इतर दैनंदिन कामात जसे की कपडे धुणे, बागेला पाणी देणे, आंघोळीसाठीही वापरता येते.

आंघोळ करताना आंघोळीसाठी शॉवरऐवजी बादली वापरली तर दररोज 100 ते 200 लिटर पाण्याची बचत होऊ शकते.

नळ घट्ट बंद करण्यासाठी वापरा, पाणी पडल्यामुळे भरपूर पाणी वाया जाते.

पावसाळ्यात जास्तीत जास्त झाडे लावा जेणेकरून झाडांना नैसर्गिकरित्या पाणी मिळू शकेल आणि झाडे तोडण्यास प्रतिबंध करतील.

आपण सामाजिक कर्तव्य देखील समजून घेतले पाहिजे जेणेकरून पाण्याचा अपव्यय थांबवता येईल, जिथे आपण नळ वाहत असल्याचे पाहतो, मग ते रेल्वे स्थानक असो, बसस्थानक असो किंवा कोणतेही सार्वजनिक ठिकाण असो, वाहत्या नळाचे होणारे नुकसान व वाया जाणारे पाणी वाचवा. ही समस्या सोडवण्याची आजची गरज लक्षात घेतली नाही तर उद्या आपले मोठे नुकसान होईल.

 

उपसंहार:- अशा प्रकारे पाणी आपल्यासाठी आणि इतर सजीवांसाठी पृथ्वीवर जीवन प्रदान करते, पाणी ही देवाने आपल्याला मानवांना आणि इतर प्राण्यांना दिलेली देणगी आहे. त्याशिवाय पृथ्वीशिवाय इतर कोणत्याही ग्रहावर जीवनाची कल्पनाही करता येत नाही, त्यामुळे आज पाण्याची बचत करण्याची गरज आहे, पाणी असेल तर उद्या जीवन आहे.