शहरीकरण

शहरीकरण म्हणजे ग्रामीण भागातून शहरी भागाकडे लोकसंख्येचे स्थलांतर होणे, ज्यामुळे शहरांची वाढ होते.

शहरीकरण खालील गोष्टी दर्शवते:

• शहरांमध्ये राहणाऱ्या लोकांच्या संख्येत वाढ.
• शहरी जीवनशैलीचा स्वीकार.

शहरीकरणाची कारणे:

• रोजगाराच्या संधी: शहरांमध्ये ग्रामीण भागांपेक्षा जास्त आणि विविध प्रकारच्या नोकरीच्या संधी उपलब्ध असतात.
• शिक्षणाची उपलब्धता: शहरांमध्ये उच्च शिक्षण आणि विशेष प्रशिक्षण देणारीInstitutions असल्याने विद्यार्थी शहरांकडे आकर्षित होतात.
• चांगले जीवनमान: शहरांमध्ये चांगले रस्ते, पाणीपुरवठा, वीज, आरोग्य सेवा आणि मनोरंजन यांसारख्या सुविधा उपलब्ध असतात.

शहरीकरणाचे परिणाम:

• आर्थिक विकास: शहरांमध्ये उद्योग आणि व्यवसायांची वाढ होते, ज्यामुळे रोजगार वाढतो आणि देशाच्या अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.
• सामाजिक बदल: शहरीकरणामुळे लोकांच्या राहणीमानात, विचारांमध्ये आणि सामाजिक मूल्यांमध्ये बदल होतो.
• पर्यावरणावर परिणाम: शहरीकरणामुळे प्रदूषण वाढते, नैसर्गिक संसाधनांचा ऱ्हास होतो आणि कचरा व्यवस्थापनाच्या समस्या निर्माण होतात.

शहरीकरण ही एक जागतिक phenomenon आहे आणि जगाच्या इतिहासात याचा मोठा प्रभाव आहे.

अधिक माहितीसाठी:

विकिपीडिया

नागरीकरण म्हणजे काय:

नागरीकरण म्हणजे ग्रामीण भागातून शहरी भागांमध्ये लोकसंख्येचे स्थलांतर होणे. यामुळे शहरांची वाढ होते आणि जीवनशैलीत बदल होतो.

भारतातील नागरीकरण:

भारतामध्ये नागरीकरण वेगाने वाढत आहे. 2011 च्या जनगणनेनुसार, भारताची 31.16% लोकसंख्या शहरांमध्ये राहते. नागरीकरणामुळे शहरांमध्ये अनेक समस्या निर्माण होतात, जसे की गर्दी, प्रदूषण, आणि घरांची कमतरता. तरीही, नागरीकरणामुळे आर्थिक विकास आणि रोजगाराच्या संधी वाढतात.

भारतातील नागरीकरणाची माहिती:

• शहरी लोकसंख्या: 2011 मध्ये 377 दशलक्ष
• वार्षिक वाढ दर: सुमारे 2.3%
• सर्वाधिक नागरीकरण झालेले राज्ये: गोवा, महाराष्ट्र, तामिळनाडू, केरळ आणि गुजरात

अधिक माहितीसाठी, तुम्ही खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

1. राष्ट्रीय मुक्त विद्यालयीन शिक्षण संस्था (NIOS)
2. विकासपीडिया

• प्रदूषण: शहरांमध्ये वाहनांची आणि औद्योगिक कारखान्यांची संख्या जास्त असल्यामुळे हवा आणि जल प्रदूषण वाढते.

उदाहरणार्थ, दिल्लीमध्ये हवेची गुणवत्ता अनेकदा धोकादायक पातळीवर असते.

• गरीबी आणि झोपडपट्टी: शहरांमध्ये जागेची कमतरता आणि घरांच्या वाढत्या किमतींमुळे गरीब लोकांना झोपडपट्ट्यांमध्ये राहावे लागते.

मुंबईमध्ये धारावी ही आशियातील सर्वात मोठी झोपडपट्टी आहे.

• पायाभूत सुविधांचा अभाव: शहरांमध्ये लोकसंख्या वाढल्यामुळे पाणी, वीज, आणि सार्वजनिक वाहतूक यांसारख्या पायाभूत सुविधांवर ताण येतो.

बेंगळूरुमध्ये वाहतूक कोंडी ही एक मोठी समस्या आहे.

• बेरोजगारी: शहरांमध्ये नोकरी शोधणाऱ्या लोकांची संख्या जास्त असल्यामुळे बेरोजगारीची समस्या वाढते.

शहरी भागांमध्ये शिक्षण असूनही अनेक तरुणांना नोकरी मिळत नाही.

• गुन्हेगारी: शहरांमध्ये गुन्हेगारीचे प्रमाण वाढते, जसे की चोरी, मारामारी आणि इतर सामाजिक समस्या.

शहरी भागांमध्ये सायबर क्राईमच्या घटनांमध्ये वाढ झाली आहे.

• आरोग्याच्या समस्या: शहरांमध्ये प्रदूषण आणि अस्वच्छतेमुळे लोकांना श्वसन आणि इतर आरोग्य समस्यांना तोंड द्यावे लागते.

शहरी भागांमध्ये लठ्ठपणा आणि मधुमेह यांसारख्या समस्या वाढत आहेत.

शहरी भागातील जेवणाच्या काही प्रमुख समस्या खालीलप्रमाणे आहेत:

• असंतुलित आहार: शहरी जीवनशैलीत अनेकदा फास्ट फूड आणि प्रक्रिया केलेले पदार्थ खाण्याकडे लोकांचा कल असतो. त्यामुळे आहारात पोषक तत्वांची कमतरता निर्माण होते.
• वेळेचा अभाव: कामाच्या व्यस्त वेळापत्रकामुळे लोकांना घरी जेवण बनवण्यासाठी पुरेसा वेळ मिळत नाही, ज्यामुळे ते बाहेरचे जेवण खाण्यास प्रवृत्त होतात.
• स्वस्त पर्याय: शहरांमध्ये स्वस्त दरात उपलब्ध असलेले अन्नपदार्थ आरोग्यासाठी हानिकारक असू शकतात.
• जागरूकतेचा अभाव: अनेक लोकांना संतुलित आहाराचे महत्त्व आणि त्याचे आरोग्यावर होणारे परिणाम याबद्दल पुरेशी माहिती नसते.
• भेसळ: शहरांमध्ये अन्नामध्ये भेसळ होण्याचे प्रमाण अधिक असते, ज्यामुळे आरोग्याच्या समस्या वाढू शकतात.
• स्थूलता आणि इतर आजार: असंतुलित आहारामुळे स्थूलता, मधुमेह, हृदयविकार यांसारख्या आजारांचे प्रमाण वाढते.
• कमी शारीरिक हालचाल: शहरी जीवनशैलीत शारीरिक हालचाल कमी असल्याने खाल्लेल्या अन्नाचे योग्य पचन होत नाही, ज्यामुळे अनेक समस्या निर्माण होतात.

भारत आणि ब्राझीलमधील शहरीकरणाची तुलना:

टीप: ही तुलना २०२० पर्यंतच्या आकडेवारीवर आधारित आहे आणि भविष्यात बदलू शकते.

शहरीकरणाच्या समस्या म्हणजे गर्दी, बेरोजगारी, घरांच्या समस्या, स्वच्छतेचे प्रश्न, पाणी टंचाईचे प्रश्न आणि आरोग्यास धोका . शहरीकरण ही अशी प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे लोक चांगल्या आरोग्य सेवा, नोकरीच्या संधी, उच्च शिक्षण आणि उच्च दर्जाचे जीवन या शोधात ग्रामीण भागातून शहरी भागात स्थलांतर करतात

शहरीकरण समस्या म्हणजे समस्या, बेरोजगारी, गृहनिर्माण, स्वच्छता समस्या , पाणी टंचाई आणि आरोग्य धोक्यात. शहर ही अशी आहे ज्याद्वारे लोकीकरण आरोग्य सेवा, कार्यकर्त्यांच्या, उच्च आणि उच्च दर्जाचे जीवन या ग्रामीण भागातून शहरी स्थानिक शोध घेतात. तथापि, याचा परिणाम सामाजिक-आर्थिक समस्या आहे जो एक प्रमुख चिंतेचा विषय बनला आहे.

शहरीकरणात काही प्रमुख समस्या केल्या आहेत .

*  भारतीय शहरे गर्दीने भरलेली आहेत.

* बेकारी: शहराशी संबंधित आणखी एक समस्या म्हणजे बेकार. शहरांची लोकसंख्या जशी वागणूक दिली जाते, तसतसे काम घडणे होते.

*गृहनिर्माण समस्या: लोक शहरांमध्ये जातात आणि त्यांची जास्त लोकसंख्या वाढल्याने हे स्पष्ट झाले आहे. ते घरे दुर्मिळ होत आहेत.

* स्वयंसिद्ध समस्या: मानव लोकसंख्येच्या जलद गतीची मूळ, स्थानिक सरकारांना सांडपाणी व्यवस्थापित करणे आणि व्यवस्थापित करणे हे आहे.

* गटाची टंचाई: शहरीकरण प्रमुख समस्यांपैकी एक म्हणजे पाणीटंचाई . वाढत्या लोकसंख्येची मूलची चळवळ पूर्ण करणे आवश्यक आहे.

* आरोग्य गजबजलेल्या धोके: संपूर्ण लोकांना अनेक धोके असतात. खराब स्वच्छता, व्यवस्थाची समस्या आणि उच्च-जोखीम असलेल्या कायमस्वरूपी सर्व लढा रोग उपचार.

समाजशास्त्रज्ञ सोरोकिन (Sorokin) व झिमरमन (Zimmerman) यांनी नागरी भेदाचे काही निकष सांगितले आहेत, ते खालीलप्रमाणे:

• व्यवसायांचे वैविध्य: ग्रामीण भागाच्या तुलनेत शहरांमध्ये व्यवसायांची विविधता अधिक असते.
• सामाजिक गतिशीलता: शहरांमध्ये सामाजिक स्थान बदलण्याची शक्यता जास्त असते.
• अनामिकता: शहरांमध्ये व्यक्ती एकमेकांना कमी ओळखतात.
• विशिष्ट हितसंबंधांचे संघटन: शहरांमध्ये विशिष्ट हेतूने एकत्र येणाऱ्या लोकांचे प्रमाण अधिक असते.
• सामाजिक अंतरावर भर: शहरांमध्ये व्यक्ती-व्यक्तींमध्ये सामाजिक संबंध कमी आणि औपचारिक असतात.

हे निकष शहर आणि ग्रामीण भागांमधील फरक स्पष्ट करतात.
संदर्भ:
* समाजशास्त्र परिचय - प्रा. बी. एल. फडिया