शहरीकरण

• प्रदूषण: शहरांमध्ये वाहनांची आणि औद्योगिक कारखान्यांची संख्या जास्त असल्यामुळे हवा आणि जल प्रदूषण वाढते.

उदाहरणार्थ, दिल्लीमध्ये हवेची गुणवत्ता अनेकदा धोकादायक पातळीवर असते.

• गरीबी आणि झोपडपट्टी: शहरांमध्ये जागेची कमतरता आणि घरांच्या वाढत्या किमतींमुळे गरीब लोकांना झोपडपट्ट्यांमध्ये राहावे लागते.

मुंबईमध्ये धारावी ही आशियातील सर्वात मोठी झोपडपट्टी आहे.

• पायाभूत सुविधांचा अभाव: शहरांमध्ये लोकसंख्या वाढल्यामुळे पाणी, वीज, आणि सार्वजनिक वाहतूक यांसारख्या पायाभूत सुविधांवर ताण येतो.

बेंगळूरुमध्ये वाहतूक कोंडी ही एक मोठी समस्या आहे.

• बेरोजगारी: शहरांमध्ये नोकरी शोधणाऱ्या लोकांची संख्या जास्त असल्यामुळे बेरोजगारीची समस्या वाढते.

शहरी भागांमध्ये शिक्षण असूनही अनेक तरुणांना नोकरी मिळत नाही.

• गुन्हेगारी: शहरांमध्ये गुन्हेगारीचे प्रमाण वाढते, जसे की चोरी, मारामारी आणि इतर सामाजिक समस्या.

शहरी भागांमध्ये सायबर क्राईमच्या घटनांमध्ये वाढ झाली आहे.

• आरोग्याच्या समस्या: शहरांमध्ये प्रदूषण आणि अस्वच्छतेमुळे लोकांना श्वसन आणि इतर आरोग्य समस्यांना तोंड द्यावे लागते.

शहरी भागांमध्ये लठ्ठपणा आणि मधुमेह यांसारख्या समस्या वाढत आहेत.

शहरी भागातील जेवणाच्या काही प्रमुख समस्या खालीलप्रमाणे आहेत:

• असंतुलित आहार: शहरी जीवनशैलीत अनेकदा फास्ट फूड आणि प्रक्रिया केलेले पदार्थ खाण्याकडे लोकांचा कल असतो. त्यामुळे आहारात पोषक तत्वांची कमतरता निर्माण होते.
• वेळेचा अभाव: कामाच्या व्यस्त वेळापत्रकामुळे लोकांना घरी जेवण बनवण्यासाठी पुरेसा वेळ मिळत नाही, ज्यामुळे ते बाहेरचे जेवण खाण्यास प्रवृत्त होतात.
• स्वस्त पर्याय: शहरांमध्ये स्वस्त दरात उपलब्ध असलेले अन्नपदार्थ आरोग्यासाठी हानिकारक असू शकतात.
• जागरूकतेचा अभाव: अनेक लोकांना संतुलित आहाराचे महत्त्व आणि त्याचे आरोग्यावर होणारे परिणाम याबद्दल पुरेशी माहिती नसते.
• भेसळ: शहरांमध्ये अन्नामध्ये भेसळ होण्याचे प्रमाण अधिक असते, ज्यामुळे आरोग्याच्या समस्या वाढू शकतात.
• स्थूलता आणि इतर आजार: असंतुलित आहारामुळे स्थूलता, मधुमेह, हृदयविकार यांसारख्या आजारांचे प्रमाण वाढते.
• कमी शारीरिक हालचाल: शहरी जीवनशैलीत शारीरिक हालचाल कमी असल्याने खाल्लेल्या अन्नाचे योग्य पचन होत नाही, ज्यामुळे अनेक समस्या निर्माण होतात.

भारत आणि ब्राझीलमधील शहरीकरणाची तुलना:

टीप: ही तुलना २०२० पर्यंतच्या आकडेवारीवर आधारित आहे आणि भविष्यात बदलू शकते.

शहरीकरणाच्या समस्या म्हणजे गर्दी, बेरोजगारी, घरांच्या समस्या, स्वच्छतेचे प्रश्न, पाणी टंचाईचे प्रश्न आणि आरोग्यास धोका . शहरीकरण ही अशी प्रक्रिया आहे ज्याद्वारे लोक चांगल्या आरोग्य सेवा, नोकरीच्या संधी, उच्च शिक्षण आणि उच्च दर्जाचे जीवन या शोधात ग्रामीण भागातून शहरी भागात स्थलांतर करतात

शहरीकरण समस्या म्हणजे समस्या, बेरोजगारी, गृहनिर्माण, स्वच्छता समस्या , पाणी टंचाई आणि आरोग्य धोक्यात. शहर ही अशी आहे ज्याद्वारे लोकीकरण आरोग्य सेवा, कार्यकर्त्यांच्या, उच्च आणि उच्च दर्जाचे जीवन या ग्रामीण भागातून शहरी स्थानिक शोध घेतात. तथापि, याचा परिणाम सामाजिक-आर्थिक समस्या आहे जो एक प्रमुख चिंतेचा विषय बनला आहे.

शहरीकरणात काही प्रमुख समस्या केल्या आहेत .

*  भारतीय शहरे गर्दीने भरलेली आहेत.

* बेकारी: शहराशी संबंधित आणखी एक समस्या म्हणजे बेकार. शहरांची लोकसंख्या जशी वागणूक दिली जाते, तसतसे काम घडणे होते.

*गृहनिर्माण समस्या: लोक शहरांमध्ये जातात आणि त्यांची जास्त लोकसंख्या वाढल्याने हे स्पष्ट झाले आहे. ते घरे दुर्मिळ होत आहेत.

* स्वयंसिद्ध समस्या: मानव लोकसंख्येच्या जलद गतीची मूळ, स्थानिक सरकारांना सांडपाणी व्यवस्थापित करणे आणि व्यवस्थापित करणे हे आहे.

* गटाची टंचाई: शहरीकरण प्रमुख समस्यांपैकी एक म्हणजे पाणीटंचाई . वाढत्या लोकसंख्येची मूलची चळवळ पूर्ण करणे आवश्यक आहे.

* आरोग्य गजबजलेल्या धोके: संपूर्ण लोकांना अनेक धोके असतात. खराब स्वच्छता, व्यवस्थाची समस्या आणि उच्च-जोखीम असलेल्या कायमस्वरूपी सर्व लढा रोग उपचार.

समाजशास्त्रज्ञ सोरोकिन (Sorokin) व झिमरमन (Zimmerman) यांनी नागरी भेदाचे काही निकष सांगितले आहेत, ते खालीलप्रमाणे:

• व्यवसायांचे वैविध्य: ग्रामीण भागाच्या तुलनेत शहरांमध्ये व्यवसायांची विविधता अधिक असते.
• सामाजिक गतिशीलता: शहरांमध्ये सामाजिक स्थान बदलण्याची शक्यता जास्त असते.
• अनामिकता: शहरांमध्ये व्यक्ती एकमेकांना कमी ओळखतात.
• विशिष्ट हितसंबंधांचे संघटन: शहरांमध्ये विशिष्ट हेतूने एकत्र येणाऱ्या लोकांचे प्रमाण अधिक असते.
• सामाजिक अंतरावर भर: शहरांमध्ये व्यक्ती-व्यक्तींमध्ये सामाजिक संबंध कमी आणि औपचारिक असतात.

हे निकष शहर आणि ग्रामीण भागांमधील फरक स्पष्ट करतात.
संदर्भ:
* समाजशास्त्र परिचय - प्रा. बी. एल. फडिया

शहराची व्याख्या आणि जनगणना शहर ठरवण्याचे निकष:

शहराची व्याख्या करणे क् काहीसे गुंतागुंतीचे आहे, कारण शहर म्हणजे नक्की काय, याबाबत विभिन्न देशांमध्ये वेगवेगळे मापदंड आहेत. तरीही, साधारणपणे शहर म्हणजे असे ठिकाण, जिथे लोकसंख्या जास्त असते, लोक वेगवेगळ्या प्रकारच्या कामांमध्ये व्यस्त असतात आणि जिथे प्रशासकीय तसेच व्यावसायिक केंद्र असतात.

जनगणना शहर ठरवण्याचे निकष:

भारताच्या जनगणनेनुसार, शहर ठरवण्यासाठी खालील तीन निकष वापरले जातात:

1. लोकसंख्या: शहराची लोकसंख्या किमान ५,००० असली पाहिजे.

2. कामांची घनता: शहरात काम करणाऱ्या पुरुषांपैकी किमान ७५% पुरुष बिगर-शेती कामांमध्ये (non-agricultural activities) गुंतलेले असावेत. याचा अर्थ असा की बहुतेक पुरुष शेती harit इतर उद्योगात काम करणारे असावेत.

3. लोकसंख्येची घनता: शहराची लोकसंख्या घनता किमान ४०० व्यक्ती प्रति चौरस किलोमीटर (१,००० प्रति चौरस मैल) असावी. याचा अर्थ असा की शहरामध्ये लोकं जास्त दाटीवाटीने राहतात.

हे तीन निकष पूर्ण झाल्यावरच एखाद्या ठिकाणाला जनगणना शहर म्हणून ओळखले जाते.

अधिक माहितीसाठी:

• भारताच्या जनगणनेच्या अधिकृत वेबसाइटला भेट द्या: https://censusindia.gov.in/

आधुनिक काळातील मोठी आणि बहुविधतेने भारलेली शहरे अनेक कारणांनी विकसित झाली, त्यापैकी काही प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे आहेत:

या कारणांमुळे शहरे केवळ लोकसंख्येनेच नाही, तर आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक आणि राजकीयदृष्ट्याही महत्त्वाची बनली आहेत.