उपग्रह

सॅटेलाईट (Satellite) म्हणजे काय:

सॅटेलाईट, ज्याला मराठीमध्ये उपग्रह म्हणतात, हा एक कृत्रिम वस्तू आहे. हे पृथ्वीच्या किंवा इतर कोणत्याही ग्रहाच्या कक्षेत फिरते. उपग्रह अनेक कामांसाठी वापरले जातात, जसे की:

• संपर्क (Communication): जगामध्ये दूरध्वनी, इंटरनेट आणि दूरदर्शन (टेlevision) सिग्नल पाठवण्यासाठी.
• हवामान अंदाज (Weather forecasting): पृथ्वीच्या वातावरणाची माहिती गोळा करून हवामानाचा अंदाज वर्तवण्यासाठी.
• GPS: आपल्याlocation चा मागोवा घेण्यासाठी.
• वैज्ञानिक संशोधन (Scientific research): ग्रह, तारे आणि इतर खगोलीय वस्तूंचा अभ्यास करण्यासाठी.
• सैन्य (Military): टेहळणी करण्यासाठी आणि सुरक्षित संपर्कासाठी.

उपग्रहांचे प्रकार:

उपग्रहांचे त्यांच्या कार्य आणि कक्षेनुसार विविध प्रकार आहेत:

• भूस्थिर उपग्रह (Geostationary Satellites): हे उपग्रह पृथ्वीच्या भोवती त्याच गतीने फिरतात ज्या गतीने पृथ्वी फिरते, त्यामुळे ते आकाशात एकाच ठिकाणी स्थिर दिसतात.
• ध्रुवीय उपग्रह (Polar Satellites): हे उपग्रह पृथ्वीच्या ध्रुवांवरून (poles) फिरतात आणि पृथ्वीच्या पृष्ठभागाची विस्तृत माहिती गोळा करतात.
• निaga उपग्रह (Navigation Satellites): हे उपग्रह GPS सारख्या navigation प्रणालीमध्ये वापरले जातात.
• Communication उपग्रह: हे उपग्रह दूरध्वनी आणि इंटरनेट सिग्नल प्रसारित करण्यासाठी वापरले जातात.

उपग्रह हे आधुनिक जगाचा एक महत्त्वाचा भाग आहेत आणि ते आपल्या जीवनात अनेक प्रकारे मदत करतात.

भारताने अनेक कृत्रिम उपग्रह (artificial satellites) प्रक्षेपित केले आहेत, त्यापैकी काही प्रमुख उपग्रहांची नावे खालीलप्रमाणे आहेत:

• IRS (Indian Remote Sensing) मालिका: ही मालिका पृथ्वीच्या निरीक्षणासाठी (Earth observation) आहे. ISRO IRS मालिका
• INSAT (Indian National Satellite System) मालिका: ही दूरसंचार (telecommunication), दूरदर्शन (television broadcasting) आणि हवामान अंदाजासाठी (weather forecasting) आहे. ISRO INSAT मालिका
• GSAT मालिका: ही उपग्रह देखील दूरसंचार, दूरदर्शन आणि इंटरनेट सेवांसाठी वापरली जाते. ISRO GSAT मालिका
• EDUSAT: शिक्षण क्षेत्रासाठी समर्पित उपग्रह.
• CARTOSAT मालिका: उच्च दर्जाचे चित्रीकरण (high-resolution imagery) क्षमता असलेले उपग्रह.
• RISAT मालिका: रडार इमेजिंग उपग्रह (radar imaging satellites), जे पृथ्वीच्या पृष्ठभागाची माहिती पुरवतात.
• ओशनसॅट (Oceansat): समुद्राचा अभ्यास करण्यासाठी.
• ScatSat: हवामानाचा अभ्यास करण्यासाठी.
• NavIC (Navigation with Indian Constellation): ही भारताची स्वतःची navigation प्रणाली आहे, जी GPS प्रमाणे कार्य करते. यामध्ये अनेक उपग्रह आहेत.

या व्यतिरिक्त, अनेक प्रायोगिक (experimental) उपग्रह देखील प्रक्षेपित केले गेले आहेत.

तैफा वन हा केनिया देशाचा पहिला उपग्रह आहे.

हा उपग्रह स्पेसएक्स फाल्कन 9 रॉकेटद्वारे 14 एप्रिल 2023 रोजी प्रक्षेपित करण्यात आला.

तैफा वन उपग्रह केनियाला शेती आणि पर्यावरण व्यवस्थापनासाठी अचूक माहिती प्रदान करेल.

स्त्रोत:

• Kenya's first Earth observation satellite launched by SpaceX

गुरू ग्रहाचे चार उपग्रह गॅलिलिओ गॅलिली यांनी शोधले.

गॅलिलिओ गॅलिली यांनी 1610 मध्ये दुर्बिणीने पाहताना गुरू ग्रहाचे उपग्रह शोधले. त्यांनी हे उपग्रह शोधले, ज्यामुळे खगोलशास्त्रात मोठी क्रांती झाली.

गॅलिलिओने शोधलेले उपग्रह:

• आयो (Io)
• युरोपा (Europa)
• गॅनिमेड (Ganymede)
• कॅलिस्टो (Callisto)

अधिक माहितीसाठी हे उपयुक्त ठरू शकते:

NASA - Jupiter Moons

भारताने आजवर अनेक उपग्रह प्रक्षेपित केले आहेत. त्यापैकी काही प्रमुख उपग्रहांची नावे खालीलप्रमाणे:

याव्यतिरिक्त, भारताने अनेक लहान उपग्रह आणि प्रायोगिक उपग्रह (experimental satellites) देखील प्रक्षेपित केले आहेत. ISRO (Indian Space Research Organisation) च्या वेबसाइटवर तुम्हाला याबद्दल अधिक माहिती मिळू शकेल.

टीप: येथे दिलेली माहिती केवळ काही प्रमुख उपग्रहांबद्दल आहे. भारताने या व्यतिरिक्त अनेक उपग्रह प्रक्षेपित केले आहेत.

निम्न भूकक्षा (Low Earth Orbit - LEO) मध्ये भ्रमण करणारे काही उपग्रह खालील प्रमाणे:

• आंतरराष्ट्रीय अंतराळ स्थानक (International Space Station - ISS): हे पृथ्वीच्या पृष्ठभागापासून सुमारे 400 किलोमीटर उंचीवर आहे.
• पृथ्वी निरीक्षण उपग्रह (Earth Observation Satellites): अनेक उपग्रह जसे की लँडसॅट (Landsat) आणि स्पॉट (SPOT) पृथ्वीच्या पृष्ठभागाची माहिती गोळा करतात.
• हवामान उपग्रह (Weather Satellites): हे उपग्रह पृथ्वीच्या वातावरणाचे निरीक्षण करतात आणि हवामानाचा अंदाज लावण्यास मदत करतात.
• सैन्य उपग्रह (Military Satellites): काही देशांचे सैन्य उपग्रह देखील LEO मध्ये कार्यरत आहेत.
• स्टारलिंक (Starlink): स्पेसएक्स कंपनीचे हे उपग्रह जगभर इंटरनेट सेवा पुरवण्यासाठी वापरले जातात.

या उपग्रहांव्यतिरिक्त, अनेक लहान उपग्रह (CubeSats, NanoSatellites) देखील LEO मध्ये कार्यरत आहेत.