पशुसंवर्धन

पशुपालन खात्याच्या नावे बाजूस येणाऱ्या 10 बाबी:

1. जनावरांची पैदास:

   पशुपालन विभाग जनावरांची पैदास सुधारण्यासाठी योजना राबवितो. यामध्ये कृत्रिम रेतन (Artificial insemination), निवडक पैदास (Selective breeding) आणि वंशावळ सुधारणा (Pedigree improvement) यांसारख्या तंत्रांचा वापर केला जातो. यामुळे दुधाचे उत्पादन वाढते आणि जनावरांची गुणवत्ता सुधारते.

2. आरोग्य सेवा:

   पशुपालन विभाग जनावरांसाठी आरोग्य सेवा पुरवतो. यामध्ये लसीकरण (Vaccination), रोग निदान (Disease diagnosis) आणि उपचार (Treatment) यांचा समावेश होतो.

3. चारा विकास:

   पशुपालन विभाग जनावरांसाठी चारा विकास कार्यक्रम राबवितो. यामध्ये चारा उत्पादन वाढवणे, चाऱ्याची गुणवत्ता सुधारणे आणि चाऱ्याची उपलब्धता सुनिश्चित करणे इत्यादी गोष्टींचा समावेश होतो.

4. प्रशिक्षण आणि विस्तार:

   पशुपालन विभाग पशुपालकांसाठी प्रशिक्षण आणि विस्तार सेवा पुरवतो. यामध्ये जनावरांचे व्यवस्थापन, आरोग्य आणि पोषण याबद्दल माहिती दिली जाते.

5. डेअरी विकास:

   पशुपालन विभाग डेअरी विकासाला प्रोत्साहन देतो. यामध्ये दूध उत्पादन वाढवणे, दुधाची गुणवत्ता सुधारणे आणि दुग्धव्यवसाय अधिक फायदेशीर बनवणे यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.

6. कुक्कुटपालन विकास:

   पशुपालन विभाग कुक्कुटपालन विकासाला प्रोत्साहन देतो. यामध्ये अंडी आणि मांस उत्पादन वाढवणे, कुक्कुटपालनाची उत्पादकता सुधारणे यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.

7. शेळी व मेंढी पालन विकास:

   पशुपालन विभाग शेळी व मेंढी पालन विकासाला प्रोत्साहन देतो. यामध्ये मांस आणि लोकर उत्पादन वाढवणे, शेळी व मेंढी पालनाची उत्पादकता सुधारणे यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.

8. वराह पालन विकास:

   पशुपालन विभाग वराह पालन विकासाला प्रोत्साहन देतो. यामध्ये मांस उत्पादन वाढवणे, वराह पालनाची उत्पादकता सुधारणे यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.

9. संकट व्यवस्थापन:

   पशुपालन विभाग जनावरांसाठी संकट व्यवस्थापन योजना राबवितो. यामध्ये दुष्काळ, पूर आणि इतर नैसर्गिक आपत्तींमध्ये जनावरांचे संरक्षण करणे आणि त्यांना मदत पुरवणे इत्यादी गोष्टींचा समावेश होतो.

10. संशोधन आणि विकास:

    पशुपालन विभाग संशोधन आणि विकासाला प्रोत्साहन देतो. यामध्ये जनावरांची उत्पादकता वाढवणे, रोग प्रतिबंधक क्षमता सुधारणे आणि नवीन तंत्रज्ञान विकसित करणे यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.

तुमचा प्रश्न स्पष्ट नाही आहे. गाय फक्त लाकूड आणि पाणी पिऊन जिवंत राहू शकत नाही. गाय एक शाकाहारी प्राणी आहे आणि तिला जिवंत राहण्यासाठी चारा, गवत, आणि इतर पौष्टिक घटक आवश्यक असतात.

जर गाय फक्त लाकूड खाईल, तर तिला आवश्यक पोषण मिळणार नाही आणि ती आजारी पडून मरू शकते.

अधिक माहितीसाठी, तुम्ही खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• महाराष्ट्र कृषी विभाग
• Department of Animal Husbandry & Dairying, Government of India

वाढत्या थंडीमुळे जनावरांचे स्नायू आखडतात, त्यामुळे काही जनावरे लंगडतात. त्वचा खरबरीत होते. पोट गच्च होऊन रवंथ करण्याची प्रक्रिया कमी होते.

हिवाळी वातावरणातील (Cold Weather) तापमानाचा परिणाम हा त्यांच्या पचन संस्थेवर आणि आंतरस्राव किंवा संप्रेरक संस्थेवर दिसून येतो. थंडी (Cold) अचानक वाढली, तर रक्तातील कॉर्टिकोस्टिरॉइड ही संप्रेरके आणि रक्तातील नॉन फॅटी ॲसिडचे प्रमाण वाढते. जनावरांना हायपोथरमिया (कोल्ड स्ट्रेस) होतो. त्यामुळे जनावरांची रोगप्रतिकारक्षमता कमी होते, स्वास्थ्य बिघडते. कोंबड्यांमध्ये प्रोइन्फ्लमेटोरी सायटोकाइन जीन एक्स्प्रेशन, तसेच इंटरल्यूकॅन एमआरएनए यांचे प्रमाण वाढते. थंडीचा परिणाम हा सर्व वयांतील जनावरांवर होतो.

जनावरांच्या मेंदूमध्ये (हायपोथॅलॅमस) तापमान नियमित किंवा नियंत्रित करण्यासाठी उष्ण लक्ष केंद्र आणि उष्माग्राही केंद्र असते. ही दोन्ही केंद्रे एकमेकांच्या सहकार्याने जनावरांतील तापमान नियमित करतात. संवेदनेनुसार तेथे प्रक्रिया होते. दोन्ही केंद्रांच्या सहकार्याने जनावराच्या शरीराचे तापमान एका विशिष्ट पातळीच्या आसपास अबाधित राखले जाते. जेव्हा वातावरणातील तापमान एका विशिष्ट पातळीत असते तेव्हा ते जनावरास अल्हाददायक असते.

हे तापमान जनावरांसाठी १६ ते २५ अंश सेल्सिअसपर्यंत असून, त्या जनावरांचे तापमान ३८.४ ते ३९.१ अंश सेल्सिअस राखले जाते. वातावरणाचे तापमान २५ ते ३७ अंश सेल्सिअसपर्यंत असताना जनावराच्या शरीरास उष्णता मिळते; परंतु त्याच्यानंतर उष्णता शरीराबाहेर टाकण्याचे प्रमाण वाढते. वातावरणाचे तापमान १६ अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी झाले, की शरीरातील ऊर्जा साठविण्याची क्षमता संपते आणि जनावराच्या शरीरावर किंवा अंगावर काटा येऊन निर्माण होणारी ऊर्जाही अपुरी पडते. त्यामुळे अंतस्रावी ग्रंथीचे स्रवण यांची स्निग्ध पदार्थावर प्रक्रिया होऊन ऊर्जा निर्मितीस सुरुवात होते.

हिवाळ्याचा काळात कधी कधी रात्रीचे तापमान दहा अंश सेल्सिअसपेक्षाही कमी झालेले आढळते. वातावरणातील तापमानाची पातळी जनावराच्या थर्मोन्यूट्रल झोनच्या खाली येते. त्या वेळी जनावरास ताण निर्माण होतो. अशा स्थितीत जनावर शरीरातील उष्णता शरीरात साठविण्याचा म्हणजेच बाहेर न पडू देण्याचा प्रयत्न करते. कातडीला ज्या रक्तवाहिन्या रक्तपुरवठा करतात त्या आकुंचित पावतात.

पर्यायाने कातडीस रक्तपुरवठा कमी होतो, ती थंड होते आणि उष्णता रोधक बनते. शरीरातून उष्णता बाहेर टाकण्याचे प्रमाण कमी केले जाते. दुसरे म्हणजे थंडीमुळे अंगावर काटा येतो. केसांच्या मुळाशी असलेले स्नायू आकुंचित पावतात. केस उभे राहतात. ज्यामुळे देखील शरीरातील उष्णता बाहेर जाण्याचे प्रमाण कमी होते. अंगावर काटा येताना कातडीतील स्नायू थरथर कापतात, ज्यातून शरीरातील उष्णता वाढविण्याचा प्रयत्न होतो.

हिवाळ्यातील ताणाला प्रतिकार करण्यासाठी जनावरांमध्ये काही बदल घडून येतात. शुष्क घटकांचे ग्रहण वाढणे, शुष्क घटकांचे पचन कमी होणे, रवंथ करण्याची प्रक्रिया वाढणे, शरीरातील आतड्यांची हालचाल वाढणे, खाल्लेल्या घटकांचा पचनसंस्थेतून शेणाद्वारे बाहेर फेकण्याचा वेग जास्त होणे. प्राणवायू घेण्याचा वेग वाढतो.

वातावरणातील थंडीचा दर वाढत गेल्यास, म्हणजेच तापमान १६ ते १५ अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी झाल्यास जनावराच्या शरीरावर विपरीत परिणाम होण्यास सुरुवात होते. यामध्ये आहार घेण्याचे प्रमाण कमी होते. त्याचा परिणाम शरीर क्रियेस लागणाऱ्या ऊर्जानिर्मितीवर होऊन ऊर्जेची आवश्यकता वाढते. ऊर्जेच्या कमतरतेमुळे जनावरांच्या शरीराचे आतील तापमान योग्य त्या पातळीत ठेवण्यास असमर्थ ठरते. त्यामुळे पचनसंस्थेवर विपरीत परिणाम होतो.

जनावरांवर होणार परिणाम

अति थंडीमुळे स्नायू आखडतात. त्यामुळे काही जनावरे लंगडतात. त्वचा खरबरीत होते. पोट गच्च होऊन रवंथ करण्याची प्रक्रिया कमी होते. सडावर भेगा पडून त्यातून रक्त येते, त्यामुळे जनावर दूध काढू देत नाही, ते अस्वस्थ होते. जनावर व्यवस्थित पान्हावत नाही ज्यामुळे दूध उत्पादन, दुधाची प्रत घटते. दुधावर असणारी वासरे आणि करडे यांचा मृत्यू होऊ शकतो.

वासरांवर होणारा परिणाम

वातावरणातील तापमान कमी झाल्यानंतर वासराला शरीराचे तापमान नियमनासाठी अधिक ऊर्जेची गरज असते. म्हणजेच प्रत्येक अंश कमी तापमानाला एक टक्का ऊर्जेची गरज असते. अशा परिस्थितीत वासरे आपल्या शरीरातील उपलब्ध असलेली ऊर्जा उपयोगात आणतात. अशा ऊर्जेचा जास्त प्रमाणात वापर झाल्यास वासराचे वजन घटते. त्यांची प्रतिकार क्षमतादेखील कमी होते.

थंडीमध्ये वासरांना दिवसातून तीन वेळा खाद्य देणे गरजेचे असते. दोन वेळा खाद्य देत असल्यास सायंकाळी जास्तीचे दूध वासरास पाजावे. यामुळे रात्रीच्या वेळी जास्तीची ऊर्जा मिळेल. या काळात २०० ग्रॅम काफ स्टार्टर किंवा खुराक वाढवावा. थंडीमुळे वासरे पाणी कमी पितात, त्यामुळे रक्तातील पाण्याची पातळी कमी होते. त्यासाठी थंडीमध्ये त्यांना कोमट म्हणजेच १०१ ते १०२ अंश फॅरानहाइट इतक्या तापमानाचे पाणी पाजावे. जेणेकरून ते भरपूर पाणी पितात.

वासरांचा गोठा

नवजात वासरांना कोरडे करावे, जेणेकरून शारीरिक ऊर्जेचा ऱ्हास होणार नाही. वासरांना थंडीचे शहारे किंवा शरीराचे केस टवकारतात का, याकडे बारकाईने लक्ष ठेवावे.

Animal Care

Farmer Life : 

जनावरांच्या गोठ्यात जास्तीचा कोरडा चारा, वाळलेला कडब्याचा किंवा मक्याचा चारा टाकावा. जेणेकरून त्यांच्या शरीराला ऊर्जा मिळेल. रात्रीच्या वेळी वासरांच्या अंगावर गोणपाट बांधून ठेवावे. वाळलेल्या पेंढ्यांचा बिछाना हा थंडीसाठी अतिशय उत्तम असतो.

थंडीपासून वाचविण्यासाठी उपाययोजना

गोठ्यात बाहेरून येणाऱ्या थंड वाऱ्यापासून संरक्षण होण्यासाठी उघड्या गोठ्याच्या चारही बाजूने खिडक्यांना गोणपाटाचे पडदे बांधावेत. पडदे फक्त सकाळी नऊ ते सायंकाळी पाच वाजेपर्यंत फक्त उघडे ठेवावेत. गोठा उबदार राहण्यासाठी जास्त वॉटचे बल्ब किंवा हीटरचा वापर करावा. गोठ्यातील जमीन उबदार आणि कोरडी राहावी यासाठी भात किंवा गव्हाचे तूस किंवा कडबा बिछान्यासाठी वापर करावा.

जनावरांना दुपारच्या वेळी उन्हात बांधावे. गरम किंवा कोमट पाण्याने धुवावे. सडाची त्वचा फाटू नये यासाठी ग्लिसरीन लावावे. कास धुण्यासाठी तसेच जनावरांना पिण्यासाठी कोमट पाणी वापरावे. आहारात कडबा मुरघास आणि दाणा मिश्रणाचे प्रमाण वाढवावे.

संध्याकाळचा जनावराचा आहार सायंकाळी सात ते आठच्या दरम्यान द्यावा कारण दिलेल्या आहाराचे चयापचन होऊन ऊर्जा निर्मितीसाठी कमीत कमी सहा ते आठ तास लागतात. म्हणजेच तयार होणारी ऊर्जा त्यांच्या तापमान नियमानासाठी रात्री थंडीच्या काळात दोन ते सकाळी सहाच्या दरम्यान वापरता येईल, कारण या वेळी थंडीचा ताण जास्त प्रमाणात पाहावयास मिळतो. हिवाळ्यात जनावरांना जास्त खाद्य देणे गरजेचे असते, त्यामुळे जनावरांची चयापचय क्रिया वाढते. शरीरात अधिक ऊर्जा उष्णता निर्माण होऊन शरीराचे तापमान नियमित ठेवले जाते.

थंड वातावरणाचा परिणाम

कमी थंडीचा घात ः शरीराचे तापमान ३० अंश ते ३२ अंश सेल्सिअसपर्यंत राहते. (८६ अंश ते ८९ अंश फॅरानहाइट) मध्यम थंडीचा घात ः शरीराचे तापमान २२ अंश ते २९ अंश सेल्सिअसपर्यंत राहते.( ७१ अंश ते ८५ अंश फॅरानहाइट)

तीव्र थंडीचा घात ः शरीराचे तापमान १६ ते १५ अंश सेल्सिअसपेक्षा कमी होते.(६८ अंश फॅरानहाइट) जेव्हा शरीराचे तापमान ८५ अंश फॅरानहाइटपेक्षा कमी होते, तेव्हा जनावरांची शारीरिक क्रिया तसेच चयापचय क्रिया मंदावते. शरीरातील रक्ताचा प्रवाह त्वचेकडून आतील अवयव वाचविण्याकडे जातो. अशा स्थितीत जनावरांचे सड, कान आणि अंडाशय हे थंडीच्या घाताने बाधित होतात. जनावरांचा श्‍वासोच्छ्वास वाढतो, हृदयाचे ठोके कमी कमी होत जातात.

- डॉ. व्ही. एम. सरदार

सौजन्य - ऑग्रोवन

फायदेशीर दुग्धोत्पादनासाठी जनावरांची विकसित जात आणि निरोगी जनावरांची योग्य देखभाल ठेवणे महत्त्वाचे असते. यासाठी जनावरांना नियमित संतुलित अाहार पुरवावा अााणि गाभण न राहण्यामागील कारणांवर पशुवैद्यकाकडून योग्य ते उपचार करावेत. - डॉ. विशाल केदारी, डॉ. सचिन गोंदकर जनावरांची प्रजनन क्षमता आर्थिक उत्पादनाचा मुख्य आधार असते. प्रजननासंबंधीत अडचणींमुळे, दोन वेतामधील अंतर वाढल्यामुळे अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागते. कमीत कमी वेळेत जास्तीत जास्त उत्पन्न मिळण्यासाठी एका वर्षातून प्रत्येक जनावरापासून ८ ते ९ महिन्यांपर्यंत दूध आणि एक निरोगी वासरू मिळायला हवे. रिपीट ब्रीडर्स किंवा पुनः गर्भधान - साधारणतः गाय किंवा म्हैस व्यायल्यानंतर ५० ते ७० दिवसांमध्ये नियमितपणे ऋतुचक्र यायला हवे. तसेच ९० ते १२० दिवसांमध्ये पुन्हा जनावर गाभण रहायला हवे. जनावर गाभण न राहिल्यास, जेव्हा गाय/ म्हैस तीनाहून अधिक वेळा २० ते २१ दिवसांच्या अंतराने पुन्हा माजाची लक्षणे दाखवते आणि प्रत्येकवेळी वळू किंवा कृत्रिम रेतनाद्वारे भरण करूनसुद्धा गाभण होऊ शकत नाही. अशा जनावरांना वैद्यकीय भाषेत ‘‘रिपीट ब्रीडर्स’’ किंवा ‘‘पुनः गर्भधान’’ च्या आवश्यकतेचे जनावर असे म्हणतात. - रिपीट ब्रीडर्स जनावरांमध्ये कोणतेही स्पष्ट किंवा विशेष आजाराची लक्षणे दिसून येत नाही. परंतु, केवळ एकच महत्त्वपूर्ण बाब समोर येत असते, ती म्हणजे जनावर प्रत्येक वेळी २० ते २२ दिवसांच्या अंतराने माजावर येते आणि रेतन करूनदेखील ते गाभण राहात नाही. जनावरांमधील गाभण न राहण्यामागची कारणे : जनावरांच्या गाभण न राहण्यामागे अनेक कारणे असतात. ज्यामधे प्रामुख्याने पुढील कारणे दिसून येतात. - जनावरांच्या जननेंद्रियांमध्ये विशेष प्रकारच्या जीवाणूंच्या उदा. ब्रुसेला, ट्राईकोमोनास, लिस्टीरिया, कॅम्पिलोबॅक्टर इ. संक्रमणामुळे जनावरांमध्ये गर्भ राहात नाही. तसेच जनावरांच्या माजाची लक्षणे २० ते २१ दिवसांच्या अंतराने प्रदर्शित होत राहतात, यामुळे जनावरांमध्ये रिपीट ब्रीडिंगची समस्या उद्‌भवत राहते. - खनिजे तसेच व्हिटॅमिन्सच्या कमतरतेमुळे देखील जनावर नियमितपणे गाभण राहू शकत नाही. दुधाळ जनावरांच्या आहारात दररोज ५० ग्रॅम खनिज मिश्रणे दिल्यास जनावरांच्या गाभण न राहण्यामागील समस्यांवर मात करणे प्रभावी ठरते. - गाभण जनावरांना योग्य व संतुलित आहार न देणे किंवा योग्य देखभाल न करने ‘‘रिपीट ब्रीडर्स’’ चे एक महत्त्वाचे कारण अाहे. - काही वेळेस जनावरांच्या अंडाशयातील कमतरतेमुळे किंवा काही अावश्यक संप्रेरकाच्या कमतरतेमुळे देखील जनावर गाभण राहत नाही. - सामान्यतः उष्णतेमुळे किंवा उन्हाळ्यात म्हशींमध्ये माजाची सौम्य किंवा शांत लक्षणे दिसून येतात. अशावेळी म्हशींचा माज ओळखून जनावर भरवले नाही, तर रिपीट ब्रीडिंगची समस्या उदभवत राहते. अशावेळी पशुपालकाने जनावरांमधील माजाची लक्षणांवर नियमितपणे बारकाईने लक्ष ठेवावे. - योनीमार्गाच्या अपूर्ण वाढीमुळेदेखील जनावर गाभण राहण्यात अडथळे निर्माण होतात. - गर्भाशयाची अपूर्ण वाढ, यामुळे जनावर गाभण राहात नाही. - अंडाशय वा अंडकोशाची झालेली अपूर्ण वाढ जनावरांच्या गाभण राहण्यात अडथळे तयार करते. - गर्भाशयाच्या आजाराबाबत असलेली जनावरांमधील अनुवंशिकतादेखील गर्भधारणेत अडथळे निर्माण करते. - नराच्या वीर्यातील शुक्रजंतूंची कमतरतादेखील जनावर गाभण न राहण्यास कारणीभूत ठरते. - गर्भाशयातील दाहामुळे गर्भ राहण्यात अडथळे तयार होतात. इ. जनावरांतील माजाची लक्षणे : - सारखे हंबरणे व बैचेन होणे. - दूध उत्पादनात कमी येणे. - योनीतून पारदर्शक, चिकट द्रव बाहेर येणे. - योनीतील आतील भाग लालसर होणे व बाहेरील भागास सूज आल्यासारखे वाटणे. - इतर जनावरांना चाटणे, इतर जनावरांवर चढणे. - थोड्या थोड्या अंतराने अडकत लघवी करणे. - वारंवार शेपटी ताठ करणे किंवा वर-खाली करणे. - खाण्यापिण्याकडे दुर्लक्ष करणे इ. प्रकारची माजाची लक्षणे जनावरांमध्ये दिसून येतात. 

अर्थव्यवस्थेत पशुसंवर्धनाचे महत्व खालीलप्रमाणे आहे:

• उत्पन्नाचा स्रोत: पशुसंवर्धन ग्रामीण भागातील लोकांसाटी उत्पन्नाचा एक महत्त्वाचा स्रोत आहे. लहान शेतकरी आणि भूमिहीन लोकांसाठी हे उपजीविकेचे साधन आहे. दुग्ध उत्पादन, मांस, अंडी, आणि लोकर यांसारख्या उत्पादनांच्या विक्रीतून चांगले उत्पन्न मिळते.
• रोजगार निर्मिती: पशुसंवर्धन क्षेत्रात अनेक लोकांना रोजगार मिळतो. चारा उत्पादन, पशुखाद्य उत्पादन, पशुवैद्यकीय सेवा, आणि दुग्ध प्रक्रिया उद्योग यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये रोजगाराच्या संधी उपलब्ध आहेत.
• कृषी उत्पादनात मदत: बैल आणि म्हशींचा उपयोग शेती कामांसाठी फार पूर्वीपासून होत आहे. शेतात नांगरणी करणे, मळणी करणे, आणि इतर कामांसाठी पशुधन खूप उपयोगी आहे, ज्यामुळे उत्पादन वाढण्यास मदत होते.
• पोषणाचा आधार: पशुधन आपल्याला दूध, मांस, अंडी यांसारखे पौष्टिक पदार्थ पुरवते. यामुळे लोकांच्या आहारात प्रथिने आणि इतर आवश्यक पोषक तत्वांचा समावेश होतो, ज्यामुळे कुपोषण कमी होण्यास मदत होते.
• खताचा स्रोत: जनावरांच्या शेणाचा उपयोग खत म्हणून करता येतो. हे नैसर्गिक खत जमिनीला आवश्यक पोषक तत्वे पुरवते, ज्यामुळे रासायनिक खतांचा वापर कमी होतो आणि जमिनीची सुपीकता वाढते.
• औद्योगिक विकास: दुग्ध प्रक्रिया उद्योग, मांस प्रक्रिया उद्योग, आणि चर्मोद्योग यांसारख्या उद्योगांसाठी पशुधन कच्चा माल पुरवते. त्यामुळे औद्योगिक विकासाला चालना मिळते.
• निर्यात: भारत मांस, दुग्धजन्य पदार्थ, आणि जनावरांची निर्यात करतो, ज्यामुळे देशाला परकीय चलन मिळते.

पशुसंवर्धन भारतीय अर्थव्यवस्थेचा एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे. त्यामुळे ग्रामीण विकास आणि रोजगाराच्या संधी वाढवण्यासाठी पशुसंवर्धनाला प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे.