धातूशास्त्र
0
Answer link
धातुक (Ore) म्हणजे काय:
धातुक म्हणजे नैसर्गिकरित्या आढळणारे असे खडक किंवा खनिजे, ज्यामध्ये धातू किंवा धातूंचे संयुगे (compounds) पुरेconcentrationsतक्या प्रमाणात असतात की ते खनिकर्म (mining) करून बाहेर काढणे आर्थिकदृष्ट्या फायदेशीर ठरते.
उदाहरण:
- बॉक्साइट (Bauxite): ॲल्युमिनियमचे धातुक
- हेमॅटाइट (Hematite): लोखंडाचे धातुक
- चाल्कोपायराइट (Chalcopyrite): तांब्याचे धातुक
महत्व:
धातुकांमुळे विविध धातू मिळवता येतात, ज्यांचा उपयोग अनेक उद्योगधंद्यांमध्ये आणि तंत्रज्ञानात होतो.
1
Answer link
कथिल (Tin alloy) हा प्रामुख्याने टीन (Sn) या धातूपासून बनलेला संमिश्र आहे. त्यात इतर धातूंचे प्रमाण भिन्न उद्देशांनुसार मिसळले जाते. यामध्ये प्रामुख्याने खालील धातूंचा समावेश असतो:
1. टीन (Sn) - मुख्य घटक
2. तांबे (Copper) - मजबुतीसाठी
3. अँटीमनी (Antimony) - कडकपणा वाढवण्यासाठी
4. बिस्मथ (Bismuth) किंवा सिसे (Lead) - काही विशेष मिश्रणांमध्ये
कथिलचा उपयोग प्रामुख्याने भांडी, शिलाईकाम, व इंजिनिअरिंग उपकरणांमध्ये केला जातो.
2
Answer link
गन मेटल हा एक मिश्रधातू आहे जो मुख्यतः तांबे, कथील (टिन) आणि जस्त या घटकांपासून बनवला जातो. यातील प्रत्येक घटक या मिश्रधातूला विशिष्ट गुणधर्म देतो:
- तांबे: हा मुख्य घटक आहे जो मिश्रधातूला ताकद आणि घनता देतो.
- कथिल: हा मिश्रधातूला कठोरता आणि घर्षणरोधक गुणधर्म देतो.
- जस्त: हा द्रवपदार्थाला पातळ करण्यास मदत करतो आणि त्यातील ऑक्सिजन काढून टाकतो, ज्यामुळे चांगल्या प्रकारे ओतणे शक्य होते.
0
Answer link
जस्त धातूच्या समिश्रांपासून तयार होणाऱ्या काही कलाकृती खालीलप्रमाणे:
जस्त (Zinc) हे एक उपयुक्त धातू असून ते लोखंडाला गंजण्यापासून वाचवते. जस्त हे तांबे आणि कथिल यांच्याबरोबर मिसळून पितळ व जर्मन सिल्वर नावाचे धातू तयार होतात, जे विविध कलाकृती आणि वस्तूंसाठी वापरले जातात.
- भांडी आणि मूर्ती: जस्त धातूच्या समिश्रांपासून भांडी, मूर्ती आणि खेळणी बनवली जातात.
- ओतकाम : जस्त हे ओतकामासाठी वापरले जाणारे एक महत्वाचे धातू आहे.
- इतर कलाकुसरीच्या वस्तू: जस्त धातूचा उपयोग करून अनेक प्रकारच्याshowpieces (शोभेच्या वस्तू) तयार केल्या जातात.
संदर्भ:
0
Answer link
स्टील (Steel) हे लोखंड (Iron) आणि कार्बन (Carbon) यांचे मिश्रण आहे. या मिश्रणात कार्बनचे प्रमाण 2% पेक्षा कमी असते. याशिवाय, स्टीलमध्ये काही प्रमाणात इतर धातू मिसळले जातात, जे स्टीलला विशिष्ट गुणधर्म देतात.
स्टीलमधील काही सामान्य मिश्र घटक खालीलप्रमाणे आहेत:
- कार्बन (Carbon): स्टीलमध्ये कार्बनची मात्रा वाढवल्यास त्याची ताकद वाढते, पण त्याचबरोबर त्याची लवचिकता कमी होते.
- मँगनीज (Manganese): स्टीलला अधिक मजबूत बनवण्यासाठी आणि ते सहजपणे न तुटण्यासाठी मँगनीज मिसळले जाते.
- सिलिकॉन (Silicon): स्टीलची तन्यता (tensile strength) आणि लवचिकता सुधारण्यासाठी सिलिकॉनचा वापर होतो.
- क्रोमियम (Chromium): स्टीलला गंजण्यापासून वाचवण्यासाठी क्रोमियम मिसळले जाते. स्टेनलेस स्टीलमध्ये क्रोमियमचे प्रमाण जास्त असते.
- निकेल (Nickel): स्टीलची ताकद आणि गंजरोधक क्षमता वाढवण्यासाठी निकेलचा वापर होतो.
- मॉलिब्डेनम (Molybdenum): स्टीलला उच्च तापमानावरही मजबूत ठेवण्यासाठी मॉलिब्डेनम मिसळले जाते.
- व्हॅनेडियम (Vanadium): स्टीलची कणखरता (hardness) वाढवण्यासाठी व्हॅनेडियमचा उपयोग होतो.
याव्यतिरिक्त, टंगस्टन (Tungsten), कोबाल्ट (Cobalt), आणि नायट्रोजन (Nitrogen) यांसारखे घटक देखील स्टीलमध्ये विशिष्ट प्रमाणात मिसळले जातात आणि आवश्यकतेनुसार स्टीलचे गुणधर्म बदलले जातात.
0
Answer link
धातूची भांडी आणि धातूच्या विविध वस्तू:
धातूची भांडी:
- स्टीलची भांडी: ही टिकाऊ आणि वापरण्यास सुरक्षित असतात. स्टील
- ॲल्युमिनियमची भांडी: ही उष्णता लवकर शोषून घेतात, त्यामुळे ती जलद गरम होतात.
- पितळेची भांडी: ही धार्मिक कार्यांसाठी वापरली जातात आणि आरोग्यासाठी चांगली मानली जातात.
- लोखंडी भांडी: ही उष्णता चांगल्या प्रकारे टिकवून ठेवतात, त्यामुळे जेवण चविष्ट होते.
धातूच्या विविध वस्तू:
- दैनंदिन वापराच्या वस्तू:tools, नट्स, बोल्ट, स्क्रू, आणि इतर अनेक वस्तू.
- सजावटीच्या वस्तू: धातूच्या मूर्ती, शोभेच्या वस्तू, आणि कलाकृती.
- औद्योगिक वस्तू: मशिनरी पार्ट्स, पाईप्स, आणि इतर औद्योगिक उपकरणे.
- बांधकाम वस्तू: लोखंडी सळ्या, पत्रे, आणि बांधकाम साहित्यात वापरले जाणारे धातू.
4
Answer link
रेशीम लागवडीची सुरुवात तुतीच्या झाडांच्या लागवडीपासून होते. रेशिम म्हणजे रेशमाच्या किड्यांच्या कोषांपासून मिळणारा एक प्रकारचा अत्यंत मऊ, तलम व बारीक धागा. याची वस्त्रे विणतात. फार पूर्वीपासून भारतात रेशमी वस्त्रे विणली जात आली आहेत. ती वस्त्रे एवढी तलम असत की, त्याची साडी अंगठीतून निघू शकत असे, किंवा एका काडेपेटीत मावत असे. .[
रेशमाच्या किड्याचा कोष
रेशीम कोषापासून कच्चे रेशीम सूत बाजारात वेगळया वेगळया डॅनियरमध्ये (एक डॅनियर म्हणजे नऊ किलोमीटर लांबीच्या धाग्याचे ग्रॅमधील वजन) उपलब्ध असते. रेशीम सुतापासून पैठणी, शालू, शर्टिंग, साड्या इत्यादी प्रकारचे रेशमी कापड होते. त्याकरिता कच्च्या रेशीम सुतावर पुढीलप्रमाणे क्रमवार प्रक्रिया कराव्या लागतात.
कच्चे रेशीम सुतावरची प्रक्रिया दोन भागांत विभागली जाते संपादन करा
१ ताणा म्हणजे उभा धागा किंवा कपड्यातील लांबीचा धागा - यात सिंगल ट्विस्टिंग, डबलिंग, डबल ट्विस्टिंग, सेटिंग, धागा हॅंकिंग, डिगमिंग व ब्लीचिंग, वाईंडिंग, वार्पिंग व बिनसांधणी या प्रक्रिया येतात.
२ बाणा म्हणजे आडवा धागा किंवा रुंदीचा धागा - यात डबलिंग, ट्विस्टिंग, सेटिंगग, हॅंकिंग, डिगमिंग व ब्लीचिंग, वाईंडडिंग, कांडी भरणे व कांडी धोट्यास वापरणे या प्रक्रिया येतात. यानंतर हातमागावर विणकाम होऊन कापड तयार होते.
रेशमी सुताचे वाईंडिंग संपादन करा
कच्चे रेशीम सूत वाईंडिंग मशीनवर टाकून रिळावर घेतले जाते.
डबलिंग :
रिळावर घेतलेला धागा हा १६/१८, २०/२२ डॅनियरचा असतो. या धाग्यास सिंगल प्लाय समजले जाते. कापडाच्या आवश्यकतेनुसार दोन, तीन किंवा चार धागे एकत्र घेतले जातात. यास टू प्लाय, थ्री प्लाय, फोर प्लाय असे म्हणतात. रेशीम ताणा धाग्यास सिंगल ट्विस्ट करून डबलिंग प्रोसेस करावी लागते तर बाणा धाग्यास डबलिंग करून ट्विस्टिंग करावे लागते. कारण बाणापेक्षा ताणा धागा अधिक बळकट करावा लागतो.
ट्विस्टिंग :
डबलिंग करून तयार झालेल्या धाग्यास पीळ देऊन मजबुती, बळकटी व ताकद आणावी लागते. या प्रक्रियेत सिंगल व डबल ट्विस्ट देण्यासाठी एक वा अनेक यंत्रे उपयोगात आणतात. साधारणपणे बाणा धाग्यास ताणा धाग्यापेक्षा पीळ कमी असतो. बाणा धाग्यास एका इंचात सिंगल स्वरूपाचे ८-९ पीळ तर ताणा धाग्यास एका इंचात १९-२० डबल पीळ दिले जातात.
सेटिंग :
रेशमाच्या धाग्यास पीळ दिल्यानंतर तो आखूड होऊ नये व आकुंचन पावू नये म्हणून गरम पाण्याची वाफ दिली जाते. याकरिता तांब्याच्या बॅरलमध्ये ट्विस्टेड सुताचे ड्रम स्टॅंडवर ठेवून वाफ देतात. बाणा धाग्यास पीळ कमी असल्याने १५-२० मिनिटे व ताणा धाग्यास पीळ अधिक असल्यामुळे अडीच ते तीन तास वाफ द्यावी लागते.
हॅकिंग :
कच्च्या सुताप्रमाणे पक्क्या सुताच्या पुन्हा लड्या तयार केल्या जातात व त्यांची विक्री केली जाते. पक्के सूत हॅंक न करता सरळ वार्पिंगला वापरल्यास हॅंकिंग व वाईंडिंग कामाची बचत होते. वार्पिंगनंतर डिगमिंग व ब्लीचिंग करून रंगीत धागा विणकामास वापरता येतो. कच्चे सूत ते पक्के ट्विस्टेड सूत यामध्ये ३-४ टक्के घट येते.
डिगमिंग व ब्लीचिंग :
ट्विस्टेड रेशीम सुतामध्ये नैसर्गिक गम व रंग असतो. तो कपडे वापरतेवेळी कमी होऊ शकतो व कपडा आकसू शकतो. तसे होऊ नये म्हणून व कपडा मुलायम मिळावा यासाठी विणकामापूर्वी डिगमिंग व ब्लीचिंग केले जाते. एक किलो धाग्यासाठी ५० लिटर पाणी, २०० ग्रॅम साबण, ३०० मिलिलिटर हायड्रोजन पॅरॉक्साईड, ६० मिलिलिटर सोडियम सिलिकेट हे मिश्रण उकळतात व ट्विस्टेडड रेशीम सूत यात ४५-६० मिनिटे घोळतात. त्यानंतर कोमट चांगल्या पाण्यात स्वच्छ धुतात. ५-६ लिटर पाण्यात ५ मिलिलिटर ॲसिटिक ॲसिड टाकून १० मिनिटे हे सूत बुडवून ठेवतात. त्यानंतर ५-६ लिटर स्वच्छ पाण्यात टिनोपॉल टाकून १०-१५ मिनिटे बुडवून ठेवतात, व नंतर पिळून सावलीत सुकवतात. या पद्धतीमध्ये मूळ वजनातया २०-२५ टक्के घट येते व एक किलो ट्विस्टेड सूत डिगमिंग व ब्लीचिंगसाठी ५०/-रु. पर्यंत खर्च येतो. ८ तासात दोन कामगार ८-१० किलो सूत डिगमिंग करु शकतात.