पेशी

माइटोकॉन्ड्रिया: माइटोकॉन्ड्रियाला पेशीचा ऊर्जा निर्माण करणारा कारखाना म्हणतात, कारण ते एटीपी (ॲडेनोसिन ट्रायफॉस्फेट) तयार करते.

एटीपी हे पेशींतील ऊर्जा चलन आहे. माइटोकॉन्ड्रियामध्ये क्रेब्स चक्र (Krebs cycle) आणि इलेक्ट्रॉन परिवहन साखळी (electron transport chain) यांसारख्या प्रक्रियांद्वारे एटीपी तयार होते.

हरितलवके: वनस्पती पेशींमध्ये, हरितलवके प्रकाश संश्लेषण (photosynthesis) नावाच्या प्रक्रियेद्वारे एटीपी तयार करतात.

पेशी: जीवाणूंसारख्या आदि केंद्रकी पेशींमध्ये, पेशीद्रव्यामध्ये (cytoplasm) एटीपी तयार होते.

नाही, प्रल्हादवृत्ती असणाऱ्या पेशींना रक्षक पेशी म्हणत नाहीत. रक्षक पेशी या विशेष प्रकारच्या पेशी आहेत ज्या वनस्पतींच्या पानांमधील पर्णरंध्रांना (Stomata) उघडण्याचे आणि बंद करण्याचे कार्य करतात.

रक्षक पेशी (Guard Cells):

• रक्षक पेशी या सेम (bean) च्या आकाराच्या असतात आणि त्या पर्णरंध्रांच्या दोन्ही बाजूला असतात.
• त्यांच्यामध्ये क्लोरोप्लास्ट (chloroplast) असल्याने त्या प्रकाश संश्लेषण (photosynthesis) करू शकतात.
• रक्षक पेशींच्या भिंती असमान जाडीच्या असतात.

प्रल्हादवृत्ती पेशी (Protoplast):

• प्रल्हादवृत्ती पेशी म्हणजे पेशी भित्ती (cell wall) नसलेली पेशी.
• पेशी भित्ती काढल्याने पेशीचे बाह्य आवरण निघून जाते आणि फक्त पेशी द्रव्य (protoplasm) शिल्लक राहते.

जीवनातील विभागणी करणारे मुख्य घटक खालीलप्रमाणे आहेत:

• पेशी (Cells): पेशी हे जीवनाचा मूलभूत एकक आहे. प्रत्येक सजीव पेशींनी बनलेला असतो. काही सजीव एकपेशीय (unicellular) असतात, तर काही बहुपेशीय (multicellular) असतात. पेशीमध्ये जीवन प्रक्रिया पार पाडण्यासाठी आवश्यक असणारे सर्व घटक आणि यंत्रणा असतात. Wikipedia
• जनुके (Genes): जनुके डीएनए (DNA) चे भाग आहेत आणि ते आनुवंशिक माहिती एका पिढीकडून दुसऱ्या पिढीकडे पोहोचवतात. जनुकांच्या माध्यमातूनच सजीवांचे गुणधर्म आणि वैशिष्ट्ये निर्धारित होतात. Wikipedia
• पर्यावरण (Environment): सजीवांच्या आजूबाजूचे वातावरण, ज्यात हवा, पाणी, जमीन, आणि इतर सजीव घटक (living organisms) यांचा समावेश होतो, त्यांच्या जीवनावर परिणाम करतात. पर्यावरण सजीवांच्या वाढीसाठी, विकासासाठी आणि पुनरुत्पादनासाठी आवश्यक असते.
• ऊर्जा (Energy): सजीवांना जिवंत राहण्यासाठी आणि कार्य करण्यासाठी ऊर्जेची आवश्यकता असते. ही ऊर्जा त्यांना अन्न आणि इतर स्रोतांकडून मिळते. ऊर्जा रूपांतरण (energy transformation) आणि वापर (usage) हे जीवन प्रक्रियेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
• उत्क्रांती (Evolution): उत्क्रांती म्हणजे सजीवांमध्ये पिढ्यानपिढ्या होणारे बदल. हे बदल नैसर्गिक निवड (natural selection) आणि आनुवंशिक बदलांमुळे (genetic changes) होतात, ज्यामुळे सजीव त्यांच्या पर्यावरणाशी जुळवून घेण्यास सक्षम होतात.

हे घटक एकत्रितपणे जीवनाची व्याख्या आणि कार्यप्रणाली स्पष्ट करतात.

स्नायू आणि ऊती खालील पेशींपासून बनलेल्या असतात:

• स्नायू पेशी (Muscle cells): या पेशी लांब आणि दंडगोलाकार असतात आणि त्या स्नायू ऊतींचे मुख्य घटक असतात. ह्या पेशींच्या आकुंचन आणि प्रसरण पावण्याच्या क्षमतेमुळे हालचाल शक्य होते.
• तंतुमय ऊती (Connective tissue): या ऊती स्नायूंना आधार देतात आणि त्यांना एकत्र बांधून ठेवतात. या ऊतींमध्ये कोलेजन (collagen) आणि इलास्टिन (elastin) नावाचे प्रथिन (protein) असते, जे त्यांना मजबूत आणि लवचिक बनवते.
• तंत्रिका पेशी (Nerve cells): या पेशी स्नायूंना चेताimpulses (nerve impulses) पाठवतात, ज्यामुळे ते आकुंचन पावतात.
• रक्त पेशी (Blood cells): रक्त पेशी स्नायूंना ऑक्सिजन (oxygen) आणि पोषक तत्वे पुरवतात आणि कार्बन डायऑक्साईड (carbon dioxide) आणि इतर कचरा उत्पादने बाहेर काढतात.

टीप: स्नायू आणि ऊतींच्या कार्यासाठी या सर्व पेशी एकत्रितपणे कार्य करतात.

अधिक माहितीसाठी: स्नायू ऊतींचे प्रकार (इंग्रजीमध्ये)

द्रविणेत्र (choroid) हा डोळ्याचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. हा रक्तवाहिन्यांचा एक थर असतो जो डोळ्याच्या मागील बाजूस रेटिना आणि स्क्लेराच्या (dclera) मध्ये असतो.

रचना:

• द्रविणेत्र हा रक्तवाहिन्या, संयोजी ऊतक (connective tissue) आणि मेलानोसाइट्स (melanocytes) नावाच्या रंगद्रव्य पेशींनी बनलेला असतो.
• हे स्क्लेरापेक्षा पातळ असते आणि रेटिनाला ऑक्सिजन तसेच पोषक तत्वे पुरवते.
• द्रविणेत्रामध्ये रक्तवाहिन्यांचे प्रमाण जास्त असल्यामुळे ते गडद रंगाचे दिसते.

कार्य:

• रेटिनाला पोषण पुरवणे: द्रविणेत्राचे मुख्य कार्य म्हणजे रेटिनाला रक्तपुरवठा करणे. रेटिनाला आवश्यक ऑक्सिजन आणि पोषक तत्वे पुरवून तिची कार्यक्षमता टिकवून ठेवते.
• प्रकाश शोषणे: द्रविणेत्रामध्ये मेलानोसाइट्स नावाच्या पेशी असतात, ज्यात मेलॅनिन नावाचे रंगद्रव्य असते. हे रंगद्रव्य डोळ्यामध्ये प्रवेश करणारा अतिरिक्त प्रकाश शोषून घेते आणि त्यामुळे दृष्टी स्पष्ट होण्यास मदत होते.
• डोळ्यातील तापमान नियंत्रित करणे: रक्तवाहिन्यांच्या जाळ्यामुळे द्रविणेत्र डोळ्यातील तापमान स्थिर ठेवण्यास मदत करते.

महत्व:

द्रविणेत्र दृष्टीसाठी अत्यंत महत्वाचे आहे. द्रविणेत्राला इजा झाल्यास रेटिनाला रक्तपुरवठा खंडित होऊ शकतो, ज्यामुळे दृष्टी कमी होऊ शकते किंवा अंधत्व येऊ शकते.

अधिक माहितीसाठी काही स्रोत:

• Encyclopædia Britannica - Choroid
• American Academy of Ophthalmology - Choroid

सेल (पेशी) प्रामुख्याने दोन प्रकारचे असतात:

1. प्रोकॅरिओटिक पेशी (Prokaryotic cell): या पेशी साध्या असतात आणि त्यामध्ये स्पष्ट केंद्रक (nucleus) आणि इतर अंगके (organelles) नसतात. जिवाणू (bacteria) आणि आर्किया (archaea) मध्ये या प्रकारच्या पेशी आढळतात.
2. युकेरिओटिक पेशी (Eukaryotic cell): या पेशी जटिल असतात आणि त्यामध्ये स्पष्ट केंद्रक (nucleus) आणि इतर अंगके (organelles) असतात. प्राणी, वनस्पती, बुरशी आणि प्रोटिस्टमध्ये या प्रकारच्या पेशी आढळतात.

मानवी शरीरात अनेक प्रकारच्या पेशी (cells) असतात, त्यापैकी काही महत्वाच्या पेशी खालीलप्रमाणे:

1. रक्त पेशी (Blood Cells):
   • लाल रक्त पेशी (Red Blood Cells): या पेशी शरीरात ऑक्सिजन (oxygen) पोहोचवण्याचे कार्य करतात.
   • पांढऱ्या रक्त पेशी (White Blood Cells): या पेशी शरीराचे रोगजंतूंपासून संरक्षण करतात.
   • प्लेटलेट्स (Platelets): या पेशी रक्त गोठण्यास मदत करतात.
2. मज्जा पेशी (Nerve Cells / Neurons):
   • या पेशी मेंदू (brain) आणि शरीराच्या इतर भागांमध्ये संदेश पोहोचवण्याचे कार्य करतात.
3. स्नायू पेशी (Muscle Cells):
   • या पेशी शरीराच्या हालचालींसाठी मदत करतात.
   • skeletal muscle cells, smooth muscle cells, cardiac muscle cells असे स्नायू पेशींचे प्रकार आहेत.
4. अस्थि पेशी (Bone Cells):
   • या पेशी हाडे (bones) तयार करतात आणि त्यांना मजबूत ठेवतात.
5. त्वचा पेशी (Skin Cells):
   • या पेशी शरीराचे बाह्य आवरण तयार करतात आणि शरीराचे संरक्षण करतात.
6. उपकला पेशी (Epithelial Cells):
   • या पेशी शरीराच्या अवयवांचे आणि रक्तवाहिन्यांचे अस्तर (lining) तयार करतात.
7. चरबी पेशी (Fat Cells):
   • या पेशी शरीरात चरबी साठवतात आणि ऊर्जा देतात.

या व्यतिरिक्त, शरीरात अनेक प्रकारच्या पेशी असतात ज्या विशिष्ट कार्ये पार पाडतात.

अधिक माहितीसाठी:

• National Center for Biotechnology Information (NCBI)