संशोधन पद्धती
1. प्रस्तावना:
- अहवालाचा उद्देश काय आहे.
- मूल्यमापनाचे महत्त्व.
- मूल्यमापनाच्या पद्धती.
2. संशोधन पद्धती:
- Data collection कसा केला.
- Data analysis कसा केला.
- वापरलेली साधने कोणती.
3. निष्कर्ष:
- संशोधनात काय निष्कर्ष निघाले.
- निष्कर्षांचे विश्लेषण.
- निष्कर्षांवर आधारित शिफारशी.
4. संदर्भ:
- अहवालात वापरलेल्या संदर्भांची यादी.
5. परिशिष्ट:
- वापरलेली प्रश्नावली.
- इतर आवश्यक माहिती.
इतर मुद्दे:
- कार्यकारी सारांश (Executive Summary).
- उद्दिष्ट्ये (Objectives).
- मर्यादा (Limitations).
समाजशास्त्रीय संशोधनाचे विषय अनेक आणि विविध आहेत. समाजातील मानवी संबंध, सामाजिक संरचना, सामाजिक बदल आणि सामाजिक समस्या यांसारख्या अनेक पैलूंचा अभ्यास समाजशास्त्रज्ञांकडून केला जातो. काही प्रमुख विषय खालीलप्रमाणे:
- कुटुंब आणि विवाह: कुटुंबाची संरचना, विवाह संस्था, लैंगिक समानता, घटस्फोट आणि कौटुंबिक हिंसा यासारख्या विषयांवर संशोधन केले जाते.
- शिक्षण: शिक्षण प्रणाली, शिक्षणाचा समाजावरील प्रभाव, शिक्षण आणि सामाजिक विषमता यांवर अभ्यास केला जातो.
- धर्म: धार्मिक श्रद्धा, धार्मिक संस्था आणि समाजावर त्याचा होणारा परिणाम यावर संशोधन होते.
- राजकारण: राजकीय विचारधारा, राजकीय प्रक्रिया आणि नागरिकांचा सहभाग यावर अभ्यास केला जातो.
- अर्थव्यवस्था: उत्पादन, वितरण आणि उपभोग तसेच आर्थिक असमानता यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.
- गुन्हेगारी आणि विचलन: गुन्हेगारीची कारणे, गुन्हेगारी नियंत्रण आणि सामाजिक विचलन यावर संशोधन केले जाते.
- जाती आणि वांशिक संबंध: जातीभेद, वांशिक संबंध आणि सामाजिक समानता यावर अभ्यास केला जातो.
- लोकसंख्याशास्त्र: जन्मदर, मृत्युदर, स्थलांतर आणि लोकसंख्येची रचना यावर संशोधन केले जाते.
- सामाजिक बदल: आधुनिकीकरण, जागतिकीकरण आणि सामाजिक चळवळी यांसारख्या विषयांचा अभ्यास केला जातो.
- आरोग्य आणि वैद्यक: आरोग्य सेवा, आजार आणि सामाजिक आरोग्य यावर संशोधन केले जाते.
याव्यतिरिक्त, समाजशास्त्रज्ञ शहरीकरण, ग्रामीण विकास, पर्यावरण, तंत्रज्ञान आणि माध्यमं यांसारख्या विषयांवर देखील संशोधन करतात. समाजशास्त्र हे एक व्यापक क्षेत्र आहे आणि त्यात समाजाच्या विविध पैलूंचा अभ्यास केला जातो.
- कृषी आणि ग्रामीण जीवन:
- भंडारा जिल्ह्यातील शेती पद्धती आणि ग्रामीण जीवनशैलीचा अभ्यास.
- शेतकऱ्यांच्या आत्महत्या: कारणे आणि परिणाम (विशिष्ट जाती आणि समुदायांवर लक्ष केंद्रित करून).
- जलसंधारण योजनांचा सामाजिक आणि आर्थिक प्रभाव.
- सामाजिक समस्या:
- भंडारा जिल्ह्यातील बालविवाह आणि त्याचे दुष्परिणाम.
- दारूबंदी आणि त्याचे सामाजिक परिणाम.
- महिलांवरील अत्याचार आणि कौटुंबिक हिंसाचाराचा अभ्यास.
- शिक्षण आणि समाज:
- भंडारा जिल्ह्यातील शालेय शिक्षणाची गुणवत्ता आणि सामाजिक परिणाम.
- उच्च शिक्षणाचे सामाजिक महत्त्व आणि विद्यार्थ्यांच्या अपेक्षा.
- शिक्षणामुळे वंचित समुदायांचे सक्षमीकरण.
- आरोग्य आणि समाज:
- भंडारा जिल्ह्यातील कुपोषण आणि बालमृत्यूची समस्या.
- आरोग्य सेवांची उपलब्धता आणि सामाजिक असमानता.
- ग्रामीण भागातील आरोग्य समस्या आणि उपाय.
- स्थलांतर आणि शहरीकरण:
- भंडारा जिल्ह्यातील ग्रामीण भागातून शहरांकडे होणारे स्थलांतर आणि त्याचे परिणाम.
- शहरी भागातील झोपडपट्टी समस्या आणि त्यांचे सामाजिक परिणाम.
- शहरीकरणामुळे कुटुंबावर होणारा परिणाम.
- जात आणि सामाजिक संबंध:
- भंडारा जिल्ह्यातील जाती व्यवस्था आणि सामाजिक संबंध.
- दलित आणि इतर मागासलेल्या समुदायांची सामाजिक स्थिती.
- आंतरजातीय विवाह आणि सामाजिक बदल.
- पर्यावरण आणि समाज:
- भंडारा जिल्ह्यातील वन व्यवस्थापन आणि सामाजिक परिणाम.
- प्रदूषण आणि त्याचे मानवी जीवनावर परिणाम.
- नैसर्गिक आपत्ती आणि सामाजिक व्यवस्थापन.
1. विषय निवड:
प्रथम, तुम्ही कोणत्या विषयावर संशोधन करणार आहात ते निश्चित करा. विषय निवडताना तो तुमच्या आवडीचा आणि ज्यात तुम्हाला नवीन माहिती मिळवायची आहे असा असावा.
2. संशोधन प्रस्ताव (Research Proposal):
*प्रस्तावना: तुमच्या संशोधनाचा विषय काय आहे, तो का महत्त्वाचा आहे, आणि तुम्ही काय सिद्ध करू इच्छिता हे स्पष्ट करा.
*साहित्य समीक्षा: या विषयात आतापर्यंत काय काय संशोधन झाले आहे, ते सांगा.
*संशोधन प्रश्न: तुमचे मुख्य प्रश्न काय आहेत, ज्यांची उत्तरे तुम्ही शोधणार आहात?
*उद्देश: तुमचे ध्येय काय आहे? तुम्हाला काय साध्य करायचे आहे?
* पद्धती: तुम्ही माहिती कशी गोळा करणार आहात? (उदा. सर्वेक्षण, मुलाखती, डेटा विश्लेषण)
* वेळापत्रक: तुम्ही किती वेळात संशोधन पूर्ण करणार आहात?
3. प्रबंध लेखन:
*प्रकरणे: आपल्या प्रबंधाला वेगवेगळ्या प्रकरणांमध्ये विभाजित करा. प्रत्येक प्रकरणात विषयाची सविस्तर माहिती लिहा.
*विश्लेषण: मिळालेल्या माहितीचे विश्लेषण करा आणि त्याचे निष्कर्ष लिहा.
*निष्कर्ष: तुमच्या संशोधनातून काय नवीन निष्कर्ष समोर आले, ते सांगा.
4. सारांश लेखन:
*संक्षिप्तता: तुमचा सारांश 300-500 शब्दांपेक्षा जास्त नसावा.
*मुख्य मुद्दे: तुमच्या प्रबंधातील सर्वात महत्त्वाचे मुद्दे सांगा.
*भाषा: सोपी आणि स्पष्ट भाषा वापरा.
*उद्देश: वाचकाला तुमच्या संशोधनाची कल्पना यावी अशा प्रकारे लिहा.
5. विद्यापीठाचे नियम:
राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठाच्या समाजशास्त्र विभागाच्या नियमांनुसार तुमचा सारांश तयार करा.
अधिक माहितीसाठी:
तुम्ही विद्यापीठाच्या समाजशास्त्र विभागाच्या प्राध्यापकांशी संपर्क साधून मार्गदर्शन घेऊ शकता.
टीप: ही माहिती केवळ मार्गदर्शक आहे. तुमच्या प्रबंधाची आवश्यकता आणि विद्यापीठाचे नियम यानुसार बदल होऊ शकतात.
समाजशास्त्र हा विषय खूप व्यापक आहे आणि त्यात सतत संशोधन चालू असते. त्यामुळे कोणत्या विशिष्ट मुद्द्यांवर आजपर्यंत संशोधन झाले नाही, हे निश्चितपणे सांगणे कठीण आहे. तरीही, काही संभाव्य क्षेत्रे जिथे संशोधनाची शक्यता आहे, ती खालीलप्रमाणे:
- भारतातील असंघटित क्षेत्रातील बदल: असंघटित क्षेत्रात काम करणाऱ्या लोकांचे जीवन, त्यांचे प्रश्न आणि सामाजिक सुरक्षा यांवर अधिक संशोधन होऊ शकते.
- तंत्रज्ञानाचा समाजावर होणारा परिणाम: तंत्रज्ञान समाजात कसे बदल घडवते, विशेषतः তরুণ पिढीवर त्याचा काय परिणाम होतो, यावर आणखी अभ्यास करणे आवश्यक आहे.
- पर्यावरण आणि सामाजिक बदल: पर्यावरणातील बदलांमुळे लोकांच्या जीवनावर काय परिणाम होतो, नैसर्गिक आपत्तींना लोक कसे तोंड देतात, यावर संशोधनाची गरज आहे.
- जागतिकीकरणाचा स्थानिक संस्कृतीवर परिणाम: जागतिकीकरणामुळे स्थानिक संस्कृती आणि परंपरा कशा बदलत आहेत, यावर अधिक अभ्यास होऊ शकतो.
- शिक्षण आणि सामाजिक असमानता: शिक्षणाच्या संधींमध्ये असलेली विषमता आणि त्याचा समाजावर होणारा परिणाम यावर संशोधन होऊ शकते.
हे फक्त काही मुद्दे आहेत; या व्यतिरिक्त अनेक विषय आहेत ज्यावर समाजशास्त्रात संशोधन होऊ शकते.
1. समस्या संबंधित आणि महत्त्वपूर्ण असावी:
समस्या अशी असावी की ती तुमच्या कार्यक्षेत्राशी संबंधित आहे आणि तिचे निराकरण करणे महत्त्वाचे आहे.
2. समस्या व्यवहार्य असावी:
निवडलेली समस्या सोडवण्यासाठी तुमच्याकडे पुरेसा वेळ, संसाधने आणि कौशल्ये असणे आवश्यक आहे.
3. समस्या नैतिक असावी:
समस्या सोडवताना कोणत्याही व्यक्तीला किंवा समूहाला हानी पोहोचणार नाही याची काळजी घेणे आवश्यक आहे.
4. समस्या स्पष्टपणे परिभाषित केलेली असावी:
समस्या काय आहे हे तुम्हाला आणि इतरांना स्पष्टपणे समजायला हवे.
5. समस्या मोजण्यायोग्य असावी:
समस्या सोडवल्यानंतर तुम्ही तिच्यात झालेला बदल मोजू शकाल असा निकष असावा.
6. समस्या नियंत्रणात ठेवण्यायोग्य असावी:
समस्येवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी तुमच्याकडे काही उपाययोजना असाव्यात.
7. समस्या आकर्षक असावी:
समस्या सोडवण्यात तुम्हाला रस वाटला पाहिजे, जेणेकरून तुम्ही अधिक उत्साहाने काम करू शकाल.
8. समस्या नाविन्यपूर्ण असावी:
समस्येचे निराकरण करण्यासाठी तुम्ही काही नवीन कल्पना वापरू शकाल.
9. समस्या साध्य करण्यायोग्य असावी:
अशी समस्या निवडा जी तुम्ही दिलेल्या वेळेत आणि संसाधनांमध्ये पूर्ण करू शकता.
10. समस्या उपयुक्त असावी:
समस्या सोडवल्यानंतर त्याचा फायदा तुम्हाला आणि इतरांनाही झाला पाहिजे.
मानसशास्त्रीय अभ्यास पद्धतीचे स्वरूप खालीलप्रमाणे आहे:
- वैज्ञानिक दृष्टिकोन: मानसशास्त्र हे मानवी वर्तन आणि मानसिक प्रक्रियांचा अभ्यास करण्यासाठी वैज्ञानिक पद्धतींचा वापर करते. यात वस्तुनिष्ठता, अनुभवजन्य डेटा आणि पद्धतशीर विश्लेषण यावर लक्ष केंद्रित केले जाते.
- विविध पद्धती: मानसशास्त्र विविध प्रकारच्या संशोधन पद्धती वापरते, ज्यात प्रयोग, सर्वेक्षण,Field अभ्यास, व्यक्ति अभ्यास (Case Study) आणि सहसंबंधात्मक अभ्यास यांचा समावेश होतो. प्रत्येक पद्धतीचे स्वतःचे फायदे आणि मर्यादा आहेत आणि विशिष्ट संशोधन प्रश्नांसाठी ती योग्य असते.
- मापन आणि विश्लेषण: मानसशास्त्रात, वर्तनाचे निरीक्षण आणि मोजमाप केले जाते. सांख्यिकीय विश्लेषण वापरून डेटाचे विश्लेषण केले जाते आणि निष्कर्षांची विश्वसनीयता तपासली जाते.
- उपयोजित मानसशास्त्र: मानसशास्त्रातील ज्ञानाचा उपयोग व्यक्ती आणि समाजाच्या समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी केला जातो. समुपदेशन, शिक्षण, आरोग्य, आणि उद्योग अशा विविध क्षेत्रांमध्ये मानसशास्त्राचा उपयोग होतो.
- नैतिक विचार: मानसशास्त्रीय संशोधनात सहभागी लोकांचे हक्क आणि सुरक्षितता जपणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. संशोधकांनी नैतिक मार्गदर्शकतत्त्वांचे पालन करणे आवश्यक आहे.
थोडक्यात, मानसशास्त्रीय अभ्यास पद्धती ही एक वैज्ञानिक आणि पद्धतशीर प्रक्रिया आहे, ज्यामध्ये मानवी वर्तन आणि मानसिक प्रक्रियांचे विश्लेषण केले जाते.