भ्रष्टाचार

नगरसेवकाला 10 हजार रुपये मानधन मिळत असले तरी, काही नगरसेवक पाच वर्षांच्या काळात अमाप संपत्ती विविध मार्गांनी मिळवू शकतात. त्यापैकी काही मार्ग खालीलप्रमाणे आहेत:

• भ्रष्टाचार: अनेक नगरसेवक भ्रष्ट मार्गांचा अवलंब करून अमाप पैसा कमावतात. उदा. विकासकामांमध्ये घोटाळा करणे, खोट्या योजना बनवून पैसे काढणे, जमिनीच्या व्यवहारात गैरव्यवहार करणे.
• लाचखोरी: काही नगरसेवक त्यांच्या पदाचा वापर करून लाच घेतात. उदा. बांधकाम परवानगीसाठी, अतिक्रमण हटवण्यासाठी किंवा इतर शासकीय कामांसाठी लाच घेणे.
• गुंडगिरी: काही नगरसेवक गुंडगिरीच्या मार्गाने खंडणी वसूल करतात.
• भागीदारी: काही नगरसेवक विकासकामांमध्ये भागीदारी करून मोठा नफा मिळवतात.
• ठेकेदारी: काही नगरसेवक स्वतःच्या नावाने किंवा नातेवाईकांच्या नावाने ठेके घेऊन शासकीय कामे करतात आणि त्यातून भरपूर पैसा कमावतात.
• जागावाटप: निवडणुकीच्या वेळी किंवा इतर राजकीय फायद्यांसाठी जागावाटपात मोठा आर्थिक व्यवहार होतो.

याव्यतिरिक्त, काही नगरसेवक त्यांच्या पदाचा उपयोग करून सामाजिक संस्था, गैर-सरकारी संस्था (NGO) स्थापन करतात आणि त्याद्वारे देणग्या व सरकारी अनुदान मिळवून वैयक्तिक फायदा करून घेतात.

हे सर्व मार्ग गैरकानूनी आहेत आणि या मार्गांनी संपत्ती मिळवणारे नगरसेवक कायद्याने दोषी ठरतात.

निवडणूक आयोगाच्या नियमांनुसार, कंत्राटदारांकडून नगरसेवक थेटपणे पैसे कमवू शकत नाहीत. खाली काही नियम व कायद्यांचे विवरण दिलेले आहे:

• भ्रष्टाचार प्रतिबंधक कायदा (Prevention of Corruption Act): या कायद्यानुसार, कोणत्याही सरकारी कर्मचाऱ्याने किंवा लोकसेवकाने लाच घेणे किंवा पदाचा दुरुपयोग करणे हा गुन्हा आहे. त्यामुळे, नगरसेवकांनी कंत्राटदारांकडून पैसे घेणे हे कायद्याचे उल्लंघन ठरू शकते.
• Municipal Corporation Act: या कायद्यातील तरतुदीनुसार, नगरसेवक हे शहराच्या विकासासाठी आणि लोकांच्या हितासाठी काम करण्यासाठी असतात. त्यांनी कोणत्याही personal स्वार्थासाठी काम करणे अपेक्षित नाही.
• Election Commission of India (ECI): निवडणूक आयोगाच्या नियमांनुसार, निवडणुकीच्या काळात आणि नंतरही नगरसेवकांनी कोणत्याही भ्रष्ट मार्गांचा अवलंब करणे गैर आहे.

नगरसेवक अनेक प्रकारे भ्रष्टाचार करू शकतात, त्यापैकी काही खालीलप्रमाणे आहेत:

• लाच घेणे: विकास कामांसाठी कंत्राटदारांकडून किंवा इतर व्यक्तींकडून पैसे घेणे.
• अपहार: शासकीय निधीचा गैरवापर करणे किंवा स्वतःच्या फायद्यासाठी वापरणे.
• घोटाळे: विकासकामांमध्ये बनावट कागदपत्रे तयार करणे किंवाexisting कामांसाठी जास्त बिले काढणे.
• भाई-भतीजावाद: आपल्या नातेवाईकांना किंवा मित्रांना नियमबाह्य पद्धतीने शासकीय कामे देणे.
• malpractices: स्वतःच्या अधिकाराचा वापर करून लोकांना त्रास देणे किंवा त्यांच्याकडून पैसे उकळणे.

याव्यतिरिक्त, नगरसेवक भूखंड वाटपात, अतिक्रमण regularize करण्यात आणि इतर शासकीय कामांमध्ये भ्रष्टाचार करू शकतात.

भ्रष्टाचार हा एक गंभीर गुन्हा आहे आणि दोषी आढळल्यास नगरसेवकांना शिक्षा होऊ शकते.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील संकेतस्थळांना भेट देऊ शकता:

• लोकसत्ता
• महाराष्ट्र टाइम्स

नगरसेवक मानधन वगळून इतर मार्गांनी देखील पैसा कमवू शकतात, त्यापैकी काही मार्ग खालीलप्रमाणे आहेत:

• व्यवसाय: अनेक नगरसेवक स्वतःचा व्यवसाय करतात.
• गुंतवणूक: काही नगरसेवक विविध ठिकाणी गुंतवणूक करून पैसा मिळवतात. यामध्ये शेअर्स, जमीन, किंवा इतर मालमत्तेमधील गुंतवणुकीचा समावेश असू शकतो.
• भाडे उत्पन्न: काही नगरसेवकांना त्यांच्या मालमत्तेतून भाडे उत्पन्न मिळते.
• कonsulting: काही नगरसेवक त्यांच्या क्षेत्रातील ज्ञानाचा वापर करून कonsulting सेवा पुरवतात.

याव्यतिरिक्त, उत्पन्नाचे इतर मार्ग असू शकतात जे नगरसेवकांच्या वैयक्तिक परिस्थितीवर अवलंबून असतात.

भारतातील भ्रष्टाचारास वाव देणारे विविध घटक:

• राजकीय इच्छाशक्तीचा अभाव: भ्रष्टाचाराला आळा घालण्यासाठी प्रभावी कायदे आणि अंमलबजावणी यंत्रणा असूनही, राजकीय इच्छाशक्तीच्या अभावामुळे भ्रष्टाचाराला प्रोत्साहन मिळते.
• गुंतागुंतीचे कायदे आणि प्रक्रिया: किचकट कायदे आणि नियमांमुळे लोकांना गैरमार्ग वापरण्याची संधी मिळते, ज्यामुळे भ्रष्टाचार वाढतो.
• पारदर्शकतेचा अभाव: सरकारी कामांमध्ये आणि धोरणांमध्ये पारदर्शकता नसल्यामुळे भ्रष्टाचाराला वाव मिळतो. माहिती अधिकार (RTI) असूनही, अनेकदा माहिती मिळवणे कठीण होते.
• शिक्षणाचा अभाव आणि नैतिक मूल्यांची घसरण: समाजामध्ये शिक्षणाचे महत्त्व कमी झाल्यामुळे आणि नैतिक मूल्यांची घसरण झाल्यामुळे लोक भ्रष्ट मार्गांनी पैसे कमवण्यास प्रवृत्त होतात.
• गरिबी आणि आर्थिक विषमता: काही लोक गरजेपोटी लाच घेतात, तर काहीजण अधिक पैसे मिळवण्याच्या लालसेने भ्रष्ट होतात.
• प्रशासकीय ढिलाई: सरकारी कार्यालयांमधील कामांची गती कमी असल्यामुळे लोकांना नाइलाजाने लाच द्यावी लागते.
• निवडणूक भ्रष्टाचार: निवडणुकांमध्ये मोठ्या प्रमाणावर पैसा वापरला जातो, ज्यामुळे निवडणुकीनंतर भ्रष्टाचाराला प्रोत्साहन मिळतो.
• पोलिसांची भूमिका: अनेक ठिकाणी पोलीस स्वतःच भ्रष्टाचारात सामील असतात, त्यामुळे सामान्य माणूस हतबल होतो.

अधिक माहितीसाठी, आपण खालील वेबसाइट्सला भेट देऊ शकता:

• PRS Legislative Research
• Transparency International

परिचय | भारत में भ्रष्टाचार की प्रस्तावना

भ्रष्टाचार एक ऐसा जहर है जो देश, संप्रदाय, समाज और परिवार के कुछ लोगों के दिमाग में बैठ गया है। इसमें केवल छोटी सी इच्छा और अनुचित लाभ के लिए सामान्य जन के संसाधनों की बरबादी की जाती है। किसी के द्वारा अपनी ताकत और पद का गलत इस्तेमाल करना है, फिर चाहे वो सरकारी या गैर-सरकारी संस्था क्यों न हो। इसका प्रभाव व्यक्ति के विकास के साथ ही राष्ट्र पर भी पड़ रहा है और यही समाज और समुदायों के बीच असमानता का बड़ा कारण बन चूका है। साथ ही ये राजनीतिक, आर्थिक और सामाजिक रुप से राष्ट्र के प्रगति और विकास में बाधा बनते जा रहा है।

दूषित और निन्दनीय, पतित और अवैध आचरण भ्रष्टाचार है। अधिकारियों तथा कर्मचारियों द्वारा विहित कर्त्तव्यों का निष्ठापूर्वक यथोचित रूप से पालन न करके, अवैध ढंग से, विलम्ब से तथा कार्यार्थी से रिश्वत लेकर अनुचित रूप में कार्य करना भी भ्रष्टाचार है। भ्रष्ट आचरण का अभिप्राय ऐसा आचरण और क्रियाकलाप है जो आदर्शों, मूल्यों, परम्पराओं, संवैधानिक मान्यताओं और नियम व कानूनों के अनुरूप न हो। भारतीय संविधान, भारतीय मूल्यों और आदर्शों के साथ किया जाने वाला विश्वासघात भी भ्रष्ट आचरण है। व्यापारी खाद्य वस्तु और पेट्रोलियम पदार्थों में मिलावट करते हैं, तीन रुपये की वस्तु के तेरह रुपये वसूलते हैं, यह भी भ्रष्टाचार ही है। भ्रष्टाचार सामाजिक स्वास्थ्य के लिए विकार उत्पन्न करने का कारण है।

रिश्वत और बेईमानी का पर्याय

भ्रष्टाचार रिश्वत और बेईमानी का पर्याय है। इसके मूल में है अत्यधिक धनोपार्जन की लिप्सा (हवस)। जब धन-सम्पत्ति के संग्रह की व्यापक छूट हो तो आगा-पीछा सोचने की जरूरत ही क्या है ? इस छूट से सच्चाई पर स्वत: पर्दा पड़ जाएगा, न्याय पर सोने का पानी चढ़ जाएगा | यदि धन-संग्रह की खुली छूट न होती, तो न्यायालय के चपरासी, बाबू और रीडर न्यायाधीश से भी अधिक अमीर कैसे होते ? हाजी मस्तान, बखिया और पटेल जैसे तस्कर-सम्राट भारत में कैसे फलते-फूलते ? शेयर किंग हर्षद मेहता भारत के अर्थ-तंत्र की जड़ें कैसे हिला पाता ? प्रशासनिक शिथिलता भ्रष्टाचार की जड़ है। रिश्वत के बिना 'फाइल' हिलेगी नहीं और कार्य की सम्पन्नता पर प्रश्नवाचक चिन्ह बना ही रहेगा। लिपिक से लेकर मंत्री तक, लालफीताशाही की गिरफ्त में हैं। उस बंधन को काटने के लिए चाहिए बख्शिश, रिश्वत, मेहनताना, दस्तूरी।

राजनीतिक भ्रष्टाचार

भारत आज भ्रष्टाचार के रोग से ग्रस्त है। यहाँ का राजनीतिज्ञ सूखा-पीड़ित जनों में वितरणार्थ आए अनाज की तो बात ही क्या पशुओं का 'चारा' तक खा जाता है। दोषी और भ्रष्ट नेताओं के विरुद्ध मुकदमे वापिस हो जाते हैं । समाजद्रोही तत्त्वों को न केवल सरकार का प्रश्नय मिलता है, अपितु उन्हें स्वच्छन्द पापाचार का लाइसेन्स भी मिलता है, तो भ्रष्टाचार रुकेगा कैसे ?

सरकारी कानूनों के नाम पर लोगों के उचित और सही काम भी जब फाइलों में लटकते रहेंगे, परियोजनाओं की पूर्ति के लिए खुलकर कमीशन मिलते और माँगे जाते रहेंगे, सरकारी खरीद में हिस्सा मिलता रहेगा तो लोगों में नैतिकता का बोध[कैसे कायम रह पाएगा ?

यदि राजनीति में व्यक्ति, सिद्धांत, विचारधारा एवं संगठन की बजाय धन ही प्रभावी होता जाएगा और बिना पैसे वाले निष्ठावान कार्यकर्ता की अवहेलना की जाती रहेगी, तो सार्वजनिक जीवन में पवित्र मूल्यों की स्थापना कैसे हो पाएगी ?

श्री अटलबिहारी वाजपेयी का मानना है, 'भ्रष्टाचार के विरुद्ध एक उदासीनता की स्थिति भी है क्योंकि भ्रष्टाचार ने संस्थागत रूप ले लिया है । लोग मानने लगे हैं कि भ्रष्टाचार न सिर्फ प्रशासन में बल्कि जीवन के विभिन क्षेत्रों में इस हद तक फैल चुका है कि उसे मिटाया नहीं जा सकता।