संगणक प्रणाली
इन्फॉर्मेशन सिस्टिममध्ये (Information System) लोक खालील भूमिका निभावतात:
- वापरकर्ते (Users): हे सिस्टिमचा वापर करणारे अंतिम लोक असतात. ते डेटा (Data) इनपुट (Input) करतात, माहिती मिळवतात आणि सिस्टिमच्या आउटपुटचा (Output) उपयोग करतात.
- विश्लेषक (Analysts): हे लोक सिस्टिमच्या गरजा आणि आवश्यकता समजून घेतात. वापरकर्त्यांकडून माहिती गोळा करून सिस्टिमची रचना (Design) कशी असावी हे ठरवतात.
- डिजायनर (Designers): हे सिस्टिमचा आराखडा (Architecture) तयार करतात. डेटाबेस (Database) कसा असावा, युजर इंटरफेस (User Interface) कसा असावा आणि सिस्टिमचे कार्य कसे चालेल हे ठरवतात.
- प्रोग्रामर (Programmers): हे लोक डिझाइननुसार कोडिंग (Coding) करून सिस्टिम तयार करतात. ते विविध प्रोग्रामिंग भाषांचा (Programming languages) वापर करून सिस्टिमला कार्यान्वित करतात.
- टेस्टर (Testers): हे सिस्टिमची चाचणी (Testing) करतात आणि त्यात काही त्रुटी (Bugs) असल्यास त्या शोधून काढतात. सिस्टिम योग्यरित्या काम करते की नाही हे तपासणे त्यांचे काम आहे.
- सिस्टम प्रशासक (System Administrators): हे सिस्टिमची देखभाल (Maintenance) करतात. सर्व्हर (Server) आणि नेटवर्क (Network) व्यवस्थित चालतात की नाही हे पाहतात आणि सिस्टिम सुरक्षित (Secure) ठेवण्याची जबाबदारी त्यांची असते.
- डेटाबेस प्रशासक (Database Administrators): हे डेटाबेसची व्यवस्था पाहतात. डेटा सुरक्षित ठेवणे, डेटाचा बॅकअप (Backup) घेणे आणि डेटा कार्यक्षमतेने वापरला जाईल याची काळजी घेणे त्यांची जबाबदारी असते.
- व्यवस्थापक (Managers): हे संपूर्ण प्रोजेक्टचे व्यवस्थापन (Management) करतात. टीम सदस्यांना मार्गदर्शन (Guidance) करतात आणि वेळेवर काम पूर्ण होईल याची काळजी घेतात.
याव्यतिरिक्त, काही संस्थांमध्ये सुरक्षा तज्ञ (Security Specialists), नेटवर्क अभियंता (Network Engineers) आणि तांत्रिक सहाय्यक (Technical Support) देखील इन्फॉर्मेशन सिस्टिममध्ये महत्त्वाची भूमिका निभावतात.
माहिती प्रणाली (Information System) चे मुख्य भाग खालीलप्रमाणे आहेत:
- Hardware ( हार्डवेअर):
हार्डवेअर म्हणजे प्रणालीचे भौतिक भाग, जसे की संगणक, सर्व्हर, प्रिंटर, आणि नेटवर्क उपकरणे. हे भाग डेटा इनपुट (Input), प्रोसेसिंग (Processing) आणि आउटपुट (Output) साठी वापरले जातात.
- Software (सॉफ्टवेअर):
सॉफ्टवेअरमध्ये ऑपरेटिंग सिस्टीम, डेटाबेस मॅनेजमेंट सिस्टीम (Database Management System), ॲप्लिकेशन्स आणि इतर प्रोग्राम्स समाविष्ट असतात. हे हार्डवेअरला कसे कार्य करायचे हे सांगतात.
- Data (डेटा):
डेटा म्हणजे कच्ची माहिती, जी प्रणालीमध्ये साठवली जाते आणि प्रोसेस केली जाते. डेटा टेक्स्ट, आकडे, प्रतिमा किंवा व्हिडिओच्या स्वरूपात असू शकतो.
- People (लोक):
लोक म्हणजे माहिती प्रणाली वापरणारे, विकसित करणारे आणि व्यवस्थापित करणारे व्यक्ती. यामध्ये वापरकर्ते, विश्लेषक, प्रोग्रामर आणि व्यवस्थापक यांचा समावेश होतो.
- Procedures (प्रक्रिया):
प्रक्रिया म्हणजे माहिती प्रणाली वापरण्यासाठी आणि व्यवस्थापित करण्यासाठीच्या नियमांचे आणि निर्देशांचे संच. डेटा कसा इनपुट करायचा, प्रोसेस करायचा आणि आउटपुट कसा मिळवायचा हे प्रक्रियेत परिभाषित केले जाते.
- Network (नेटवर्क):
नेटवर्क म्हणजे एकमेकांशी जोडलेल्या उपकरणांचा समूह, जो डेटा आणि माहितीची देवाणघेवाण करण्यास मदत करतो. यामध्ये इंटरनेट, इंट्रानेट आणि लोकल एरिया नेटवर्क (LAN) यांचा समावेश होतो.
हे सर्व घटक एकत्रितपणे काम करून माहिती प्रणालीला तिची उद्दिष्ट्ये साध्य करण्यास मदत करतात.
जमाखर्चाच्या हिशोबासाठी अनेक पुस्तके (accounts) वापरली जातात, आणि त्या कामासाठी संगणकाचा (computer) उपयोग करणे खूप सोपे झाले आहे. खाली काही प्रमुख पुस्तके दिली आहेत, ज्यासाठी संगणक मोठ्या प्रमाणावर वापरला जातो:
1. रोकड पुस्तक (Cash Book):
- उपयोग: दैनंदिन जमा आणि खर्चाचा हिशोब ठेवण्यासाठी हे पुस्तक वापरले जाते.
- संगणकाचा वापर: एक्सेल (Excel) किंवा तत्सम स्प्रेडशीट सॉफ्टवेअर वापरून Cash Book तयार करता येते. त्यामुळे जमा-खर्चाची नोंद करणे, एकूण शिल्लक काढणे आणि विश्लेषण करणे सोपे होते.
2. खरेदी पुस्तक (Purchase Book):
- उपयोग: व्यवसायासाठी केलेल्या खरेदीची नोंद यात असते.
- संगणकाचा वापर: खरेदीची तारीख, विक्रेताचे नाव, मालाची किंमत आणि इतर तपशील संगणकात Store करता येतात.
3. विक्री पुस्तक (Sales Book):
- उपयोग: व्यवसायातील विक्रीची नोंद ठेवण्यासाठी हे पुस्तक वापरले जाते.
- संगणकाचा वापर: विक्रीची तारीख, खरेदीदाराचे नाव, वस्तूची किंमत आणि इतर माहिती Excel मध्ये Store करता येते.
4. बँक खाते पुस्तक (Bank Book):
- उपयोग: बँकेतील जमा आणि खर्चाचा हिशोब ठेवण्यासाठी हे पुस्तक वापरले जाते.
- संगणकाचा वापर: बँकेतील Transaction चा तपशील जतन करणे, Passbook Update करणे आणि Reconciliation (जुळवणी) करणे सोपे होते.
5. ledger ( खातेवही ):
- उपयोग: Ledger मध्ये व्यवसायातील सर्व खात्यांचा (accounts) तपशील असतो.
- संगणकाचा वापर: Ledger Software वापरून प्रत्येक खात्याचा हिशोब ठेवणे, Trial Balance काढणे आणि Final Accounts तयार करणे सोपे होते.
6. स्टॉक रजिस्टर (Stock Register):
- उपयोग: मालाच्या साठ्याची (stock) नोंद ठेवण्यासाठी हे रजिस्टर वापरले जाते.
- संगणकाचा वापर: Stock Management Software वापरून Stock Level Track करणे, Stock Valuation करणे आणि Inventory Management करणे सोपे होते.
ॲप्स (Applications): Tally, ERP 9, Busy account सारखे software जमाखर्चाच्या पुस्तकांसाठी खूप उपयोगी आहेत.