सोसायटी (Society) म्हणजे काय?

सोसायटी हा एक असा समूह किंवा संघटन आहे जिथे काही व्यक्ती विशिष्ट समान उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी एकत्र येतात. हे उद्दिष्ट सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक किंवा इतर कोणत्याही स्वरूपाचे असू शकते. कायद्यानुसार नोंदणीकृत झाल्यावर सोसायटीला कायदेशीर अस्तित्व प्राप्त होते.

सोसायटीचे मुख्य प्रकार (भारतामध्ये प्रामुख्याने):

• गृहनिर्माण सहकारी संस्था (Housing Co-operative Society):

  हे सर्वात सामान्य प्रकार आहेत. यात सदस्य एकत्र येऊन एक इमारत किंवा वसाहत बांधतात आणि तिचे व्यवस्थापन करतात. सदस्यांना परवडणाऱ्या दरात घरे उपलब्ध करून देणे आणि सामूहिक सुविधांचे व्यवस्थापन करणे हा यांचा मुख्य उद्देश असतो.

• सहकारी संस्था (Co-operative Society):

  यामध्ये शेतकरी सहकारी संस्था, ग्राहक सहकारी संस्था, पतसंस्था (क्रेडिट सोसायटी) इत्यादींचा समावेश होतो. सदस्यांचे आर्थिक आणि सामाजिक हितसंबंध जपण्यासाठी या संस्था स्थापन केल्या जातात. यांची नोंदणी सहकार कायद्यांतर्गत होते.

• नोंदणीकृत संस्था (Registered Society - Societies Registration Act, 1860 अंतर्गत):

  यामध्ये सामान्यतः धर्मादाय संस्था, शैक्षणिक संस्था, कला आणि सांस्कृतिक संस्था, वैज्ञानिक संशोधन संस्था इत्यादींचा समावेश होतो. यांचा मुख्य उद्देश नफा मिळवणे नसून सार्वजनिक कल्याण किंवा विशिष्ट क्षेत्रातील प्रगती करणे हा असतो.

• कंपनी कायदा (Companies Act) अंतर्गत नोंदणीकृत नफा-नसलेल्या संस्था (Section 8 Company):

  हे देखील सोसायटीच्या स्वरूपात कार्य करतात, परंतु त्यांची नोंदणी कंपनी कायद्याअंतर्गत असते. यांचा उद्देश कला, विज्ञान, धर्म, दानधर्म किंवा इतर उपयोगी उद्दिष्टांना प्रोत्साहन देणे हा असतो, आणि ते नफा मिळवण्यासाठी नसतात.

सोसायटीची सामान्य वैशिष्ट्ये:

• उद्दिष्ट: प्रत्येक सोसायटीचे विशिष्ट उद्दिष्ट असते, जे तिच्या स्थापनेमागील मुख्य कारण असते.
• सदस्यत्व: समान उद्दिष्टात स्वारस्य असलेल्या व्यक्ती सोसायटीचे सदस्य बनू शकतात. सदस्यत्वासाठी नियम व अटी असतात.
• नोंदणी: सोसायटीला कायद्यानुसार नोंदणी करणे आवश्यक असते. यामुळे तिला कायदेशीर अस्तित्व प्राप्त होते. उदा. महाराष्ट्र सहकारी संस्था अधिनियम, 1960 किंवा संस्था नोंदणी अधिनियम, 1860.
• नियम आणि उपनियम (Bye-laws): प्रत्येक सोसायटीचे स्वतःचे नियम व उपनियम (बाय-लॉज) असतात, जे तिच्या कामकाजाचे मार्गदर्शन करतात.
• व्यवस्थापन: सदस्य लोकशाही पद्धतीने एक व्यवस्थापन समिती (Management Committee) निवडतात, जी सोसायटीचे दैनंदिन कामकाज पाहते.
• निधी: सदस्यांकडून मिळणारे शुल्क, देणग्या, सरकारी अनुदान किंवा इतर स्त्रोतांकडून निधी गोळा केला जातो, जो सोसायटीच्या उद्दिष्टांसाठी वापरला जातो.
• नफा नाही (Non-profit motive - बहुतेकदा): गृहनिर्माण आणि सहकारी संस्था वगळता, अनेक सोसायट्यांचा मुख्य उद्देश नफा मिळवणे नसतो, तर सेवा पुरवणे किंवा कल्याणकारी कार्य करणे हा असतो.

सोसायटीचे फायदे:

• सामूहिक शक्ती आणि संसाधनांचा वापर करून मोठी उद्दिष्टे साध्य करणे शक्य होते.
• सदस्यांना लोकशाही पद्धतीने निर्णय घेण्याचा अधिकार मिळतो.
• पारदर्शकता आणि जबाबदारीचे वातावरण तयार होते.
• विशिष्ट समाजाच्या गरजा पूर्ण करण्यात मदत करते.

थोडक्यात, सोसायटी म्हणजे समान विचारांचे लोक एकत्र येऊन, विशिष्ट नियमांनुसार, सामूहिक हितासाठी किंवा विशिष्ट उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी स्थापन केलेली एक कायदेशीर संस्था.