मराठी शुद्धलेखन--:


मराठीत आलेल्या संस्कृत शब्दांचे ताट किती काळ वेगळे मांडायचे. ते सारे शब्द आता मराठीच मानून त्यांचे लेखन मराठीच्या प्रकृतीनुसार केले, तर मोजक्या आणि सोप्या नियमांमध्ये सारे शुद्धलेखन सांगता येते आणि तरीही त्यात एकवाक्यता राहते असा दृष्टीकोन ठेवून पुढील नियमांचा प्रस्ताव मांडला आहे. अशा प्रकारे सर्व शब्द मराठीच्या प्रकृतीनुसार लिहावेत ही मागणी १९०० सालापासून सुरू आहे. तोच विचार इथे पुन्हा मांडला आहे.

मराठी लोकसंख्येत संस्कृत जाणणारांची संख्या केवळ ३.५ टक्के आहे. उरलेल्या ९६.५ टक्क्यांमधील बहुतेकांना संस्कृतातून मराठीत आलेला शब्द कोणता हे ओळखताही येत नाही एवढे ते शब्द आता मराठी झाले आहेत. ‘मराठीच्या प्रकृतीनुसार न चालणारा संस्कृत शब्द संस्कृतमधून आला आहे हे ओळखायचे कसे’ ही प्रचलित नियमांनुसार लेखन करण्यातली प्रामाणिक अडचण आहे. त्या संस्कृत शब्दांमध्ये असे कोणतेही वैशिष्ट्य नाही की, जे दिसताक्षणी तो शब्द संस्कृतमधून आला आहे हे ओळखता येईल; किंवा असे कोणतेही निकष नाहीत की, जे लावून तो संस्कृतमधून आला आहे हे ठरवता येईल. आणि तरीही तो संस्कृत शब्द मराठीच्या प्रकृतीपेक्षा वेगळ्या पद्धतीने लिहावा लागतो.

मूळ शब्दलेखनातील र्‌हस्व-दीर्घ लेखनाच्या नियमांचा विचार इथे केला आहे. ‘सर्व शब्द मराठी मानून त्यांचे लेखन मराठीच्या प्रकृतीनुसार व्हावे’ हा प्राथमिक विचार मान्य झाला की शब्दरूपांचे लेखनही त्याचप्रमाणे करण्याचे नियम करता येतील.



१) सर्व शब्दांमधील अन्त्य इकार किंवा उकार दीर्घ लिहावा.

उदा. १ - की, मी, तू, पाटी, साडी, जादू, पैलू असे मराठी शब्द.

उदा. २ - नदी, पृथ्वी, भू, वधू असे संस्कृत दीर्घान्त शब्द.

उदा. ३ - ऋषी, कवी, गुरू, पशू असे संस्कृत र्‌हस्वान्त शब्द.

उदा. ४ - आणी, नी ही दोन मराठी अव्यये.

उदा. ५ - इती, तथापी, किंतू, परंतू अशी संस्कृत १२ अव्यये.



२) सर्व शब्दांमधील अ-कारान्तापूर्वीचा इकार किंवा उकार दीर्घ लिहावा.

उदा. १ - कथील, गरीब, खेडूत, बुरूज असे मराठी शब्द.

उदा. २ - कुटीर, दीप, गूढ, शूर असे १२५पेक्षा अधिक नित्योपयोगी संस्कृत शब्द.

उदा. ३ - वीष, हीत, गूण, सुख असे २५०पेक्षा अधिक नित्योपयोगी संस्कृत शब्द.



३) ज्या शब्दांच्या अन्त्य अक्षरात ‘आ, ई, ऊ, ए, ऍ, ऐ, ओ, ऑ, औ’ ह्यांपैकी एखादा दीर्घ स्वर असेल, अशा सर्व शब्दांमधील उपान्त्य इकार किंवा उपान्त्य उकार र्‌हस्व लिहावा.

उदा. १ - खजिना, पलिता, नमुना, पाहुणा; फजिती, विळी, गारुडी, मेहुणी; पिसू, विठू, रुजू, सुरू; जिरे, पाहिजे, कुठे, पुढे; निघो, मिळवितो, उठो, फुटो असे मराठी शब्द.

उदा. २ - कविता, दक्षिणा, तनुजा, सुधा; गृहिणी, भगिनी असे १००पेक्षा अधिक नित्योपयोगी संस्कृत शब्द.

उदा. ३ - क्रिडा, विणा, पुजा, असुया; मयुरी असे ३०पेक्षा अधिक नित्योपयोगी संस्कृत शब्द.



४) सर्व शब्दांमधील उपान्त्यपूर्व अक्षराचा इकार किंवा उकार र्‌हस्व लिहावा.

उदा. १ - किनारा, चिवडा, गुडघा, दुकान; किचकट, खिरापत, चुरगळा, नुकसान असे मराठी शब्द.

उदा. २ - किरण, किशोर, कुमार, तुषार; निमंत्रण, विशेषण, गुणाकार, सुधारणा असे नित्योपयोगी संस्कृत शब्द.

उदा. ३ - किटक, भिषण, दुषण, सुचना; क्रिडांगण असे नित्योपयोगी संस्कृत शब्द.



५) सर्व शब्दांमधील जोडाक्षरापूर्वीचा इकार किंवा उकार र्‌हस्व लिहावा.

उदा. १ - भिल्‍ल, शिस्त, गुच्छ, खुट्ट, कारकिर्द, उर्फ असे मराठी शब्द.

उदा. २ - आधिक्य, मित्र, गुप्त, दुष्ट असे १७५पेक्षा अधिक नित्योपयोगी संस्कृत शब्द.

उदा. ३ - तिक्ष्ण, शिघ्र, मुल्य, शुन्य, तिर्थ, सुर्य असे ९०पेक्षा अधिक नित्योपयोगी संस्कृत शब्द.



६) सर्व शब्दांमधील अनुस्वारयुक्त इकार किंवा उकार र्‌हस्व लिहावा.

उदा. १ - चिंधी, डाळिंब, पुंजका, भुंगा असे मराठी शब्द.

उदा. २ - गोविंद, चिंतन, चुंबक, कुटुंब असे नित्योपयोगी संस्कृत शब्द.



७) कोणत्याही जोडशब्दाचे लेखन करताना त्या जोडशब्दातील प्रत्येक घटक शब्द वरील सहा नियमांनुसार लिहावा.

उदा. १ - दाढीमिशी, पाटीपुस्तक, भाऊबहीण, खडूफळा असे मराठी शब्द.

उदा. २ - कवीकल्पना, मतीमंद, गुरूदक्षिणा, वायूपुत्र, दासीजन, पृथ्वीतल, वधूवर, शरयूतीर असे संस्कृत शब्द.



आपल्या प्रतिक्रिया जरूर कळवाव्यात. मात्र आपले विरोधाचे किंवा पाठिंब्याचे मुद्दे शास्त्राला धरून असावेत. ‘रूढी, परंपरा, नजरेला कसे दिसेल, कानांना कसे वाटेल, आपल्या सवयी बदलायला किती त्रास होईल’ असे अशास्त्रीय मुद्दे मांडू नयेत. ह्या सार्‌या गोष्टी कालांतराने अंगवळणी पडणार्‌या असतात. आपल्याला नव्या पिढीचा विचार करायचा आहे. ती पिढी जेव्हा पहिल्यापासून ह्याच नियमांनी लेखन करेल, तेव्हा तिला ह्यात काहीच वावगे वाटणार नाही. ज्या भाषेच्या नियमांमध्ये एकवाक्यता असेल, तीच भाषा प्रगतीच्या विद्यमान गतीबरोबर पुढे जाऊ शकेल असे वाटते.

धन्यवाद।।